ژنتیک
طی چند دهه گذشته، تحقیقات اثبات کردند اعتیاد در اثر اراده ضعیف یا عدم برخورداری از اخلاقیات به وجود نمی‌آید. ظاهراً واکنش‌های شیمیایی یک مغز معتاد با واکنش‌های شیمیایی مغز فرد غیرمعتاد کاملاً متفاوت است. به همین دلیل است که برخی افراد گهگاهی برای لذت سیگار می‌کشند و برخی هر روز به سیگار نیاز دارند.
وراثت یک عامل مهم در اعتیاد محسوب می‌شود. در واقع طبق برآورد دانشمندان، ۶۰ درصد احتمالاً ابتلا به اعتیاد در یک فرد بر اساس ژنتیک تعیین می‌شود. در خانواده‌هایی که اعتیاد وجود دارد، کودکان بیشتر احتمال دارد که پس از دوران بلوغ به اعتیاد مبتلا شوند. این موضوع در صورتی که کودکان شاهد اعتیاد روزانه والدین باشند، بیشتر صادق است.
متأسفانه فردی که دارای خصوصیات اعتیادآور است، بیشتر احتمال دارد که به انواع اعتیاد دچار شود. به عنوان مثال فردی که یکی از والدینش دچار اعتیاد به الکل است، ممکن است الکلی نشود؛ اما اعتیاد به سیگار یا قماربازی پیدا کند.
محیط
عوامل محیطی نیز جزو عوامل مؤثر در ابتلا به اعتیاد هستند. در کودکان و نوجوانان، عدم توجه والدین به آن‌ها ممکن است منجر به تجربه الکل یا مواد مخدر شود. همچنین افراد جوانی که تجربه خشونت یا نادیده‌گیری از سوی والدین را دارند، ممکن است مصرف مواد مخدر یا الکل را شروع کنند تا با احساسات خود مقابله نمایند.
در افراد جوان، فشار از سوی دوستان نیز ممکن است منجر به اعتیاد شود. عوامل محیطی به اندازه‌ای مؤثر هستند که فرد معتادی که اعتیادش را ترک کرده، باید از یک سری موقعیت‌ها یا افراد اجتناب کند تا تحریک نگردد.
تشخیص دوگانه
در جامعه پزشکی کسی که تشخیص دوگانه دارد، فردی است که هم اعتیاد دارد و هم به یک اختلال ذهنی مانند افسردگی مبتلا است. مشکلات ذهنی پنهان ممکن است احتمال ابتلا به اعتیاد را افزایش دهند. همچنین اعتیاد نیز ممکن است علائم و شدت مشکل ذهنی را تشدید کند. ممکن است افراد مبتلا به افسردگی تصور کنند مواد مخدر شدت افسردگی آن‌ها را در کوتاه‌مدت کاهش می‌دهد؛ اما در درازمدت در واقع اعتیاد همه چیز را بدتر می‌کند.
گاهی یک مشکل پزشکی نیز ممکن است احتمال ابتلا به اعتیاد را افزایش دهد. به عنوان مثال فردی که به دلیل جراحی مدتی از مسکن‌های درد استفاده کرده، ممکن است به این داروها اعتیاد پیدا کند. علاوه بر این، یک بیماری یا آسیب جسمی نیز ممکن است سبک زندگی فرد را تغییر داده و وی را به مصرف مواد مخدر یا الکل ترغیب نماید.
نوع مواد مخدر مورداستفاده
برخی اعتیادها طی چند ماه یا چند سال و به آرامی ایجاد می‌شوند؛ اما برخی دیگر سریع بروز می‌کنند. موضوع اعتیاد نقش مهمی در این روند دارد. مواد مخدری همچون کوکائین، هروئین و متامفتامین‌ها نسبت به الکل یا ماری‌جوانا بیشتر اعتیاد جسمی ایجاد می‌کنند. فرآیند ترک فرد معتاد به کوکائین یا هروئین بسیار دردناک است و فرد معتاد بیشتر احتمال دارد که ماده مخدر موردنظر را به دفعات بیشتر و با دوزهای بالا مصرف کند. این موضوع روند اعتیاد را سرعت می‌بخشد و منجر به عواقب بدی خواهد شد.
روش مصرف
روش مصرف مواد مخدر نیز بر روی افزایش احتمال ابتلا به اعتیاد تأثیر می‌گذارد. مواد مخدری که از طریق دود یا تزریق استعمال می‌شوند، بیشتر از انواع خوراکی اعتیادآور هستند؛ زیرا در این روش‌ها مواد مخدر مستقیم وارد جریان خون و مغز می‌شود و کبد یا اندام‌های دیگر آن‌ها را پالایش نمی‌کنند.
سن آغاز
سن نیز یکی از عوامل مؤثر در ابتلا به اعتیاد است؛ سنی که مصرف مواد مخدر یا رفتار اعتیادآور آغاز می‌شود. تحقیقات نشان دادند هرچه فرد مصرف‌کننده مواد مخدر جوان‌تر باشد، احتمال ابتلا به اعتیاد افزایش می‌یابد. شروع رفتار اعتیادآور در سنین پایین نیز بر روی رشد مغز تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود افراد جوان بیشتر مستعد اختلالات ذهنی شوند.
