فوران‌های آتشفشانی در طول تاریخ تأثیرات عمیقی بر جوامع انسانی داشته‌اند و باعث ایجاد هوای سرد، کاهش نور خورشید و شکست محصولات کشاورزی شده‌اند. برای مثال، در سال ۴۳ پیش از میلاد، فورانی آتشفشانی در آلاسکا مقادیر عظیمی از گوگرد را به استراتوسفر فرستاد که منجر به برداشت‌های ضعیف، قحطی و بیماری در اطراف مدیترانه شد.
در حالی که اسناد مکتوب از یونان و روم باستان این رویدادها را ثبت کرده‌اند، هیچ سندی از دوره نوسنگی وجود ندارد.
با این حال، دانشمندان اقلیم‌شناسی و باستان‌شناسی شواهدی از فورانی مشابه در حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد کشف کرده‌اند که تأثیرات مخرب آن بر جوامع نوسنگی شمال اروپا را نشان می‌دهد.
این کشف که توسط محققان مؤسسه نیلز بور در دانشگاه کپنهاگ انجام شد، باستان‌شناسان را بر آن داشت تا یافته‌های خود از محوطه نوسنگی واساگورد در بورنهولم، دانمارک را بازنگری کنند.
به نظر می‌رسد این فوران و پیامدهای آن، شیوه‌های آیینی این جوامع کشاورزی اولیه، به‌ویژه ارادت آن‌ها به خورشید را تحت تأثیر قرار داده است.
شرایط سخت اقلیمی پس از فوران عظیم
با تحلیل هسته‌های یخی از گرینلند، پژوهشگران مقادیر قابل توجهی رسوبات گوگرد شناسایی کردند که نشان‌دهنده یک فوران آتشفشانی بزرگ در حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد است. این رویداد باعث کاهش تابش خورشیدی و کاهش دما در سراسر اروپا و ایالات متحده شد و به سرمای طولانی‌مدت انجامید.
شواهد حاصل از مطالعات سال‌نگاری چوب‌های فسیلی نشان می‌دهد که در ماه‌های بهار و تابستان قبل و بعد از فوران، یخبندان‌هایی رخ داده که عواقب اقلیمی سخت آن را برجسته می‌کند.
این شرایط برای جوامع نوسنگی که به کشاورزی وابسته بودند، ویرانگر بود. با فصل‌های رشد کوتاه‌تر و برداشت‌های ناموفق، مردم شمال اروپا احتمالاً با کمبود گسترده مواد غذایی و فشارهای اجتماعی مواجه شدند.
سنگ‌های خورشیدی واساگورد
این فوران آتشفشانی و تأثیرات اقلیمی آن یافته‌های باستان‌شناسی از واساگورد در بورنهولم، محوطه‌ای که به‌خاطر “سنگ‌های خورشیدی” منحصر به‌فردش معروف است، را بازتعریف کرده است.
این قطعات صاف از شیل حکاکی‌شده که دارای طرح‌ها و نقش‌های خورشیدی هستند، نماد باروری بوده و احتمالاً در مراسم آیینی برای تضمین موفقیت کشاورزی استفاده می‌شده‌اند.
دکتر رون ایورسن از دانشگاه کپنهاگ که در حفاری‌های واساگورد شرکت داشته، اهمیت این آثار را توضیح داده است:
“یکی از یافته‌هایی که به‌طور کامل مختص بورنهولم است، سنگ‌های خورشیدی هستند که قطعاتی صاف از شیل حکاکی‌شده با طرح‌های خورشیدی هستند. این سنگ‌ها نماد باروری بودند و احتمالاً برای تضمین خورشید و رشد قربانی می‌شدند.”
سنگ‌های خورشیدی در خندق‌های قربانی
مقادیر زیادی سنگ‌های خورشیدی در خندق‌های قربانی، همراه با استخوان‌های حیوانات، ظروف سفالی شکسته و اشیاء سنگ چخماق پیدا شد که نشان می‌دهد آن‌ها بخشی از مراسم آیینی گسترده بوده‌اند.
این قربانی‌ها احتمالاً برای جلب رضایت نیروهایی که تصور می‌شد خورشید را کنترل می‌کنند، به‌ویژه در زمان کاهش نور خورشید ناشی از فوران آتشفشانی، انجام شده است.
ایورسن افزود:
“منطقی است که باور کنیم مردم نوسنگی بورنهولم می‌خواستند با قربانی کردن سنگ‌های خورشیدی از وخامت بیشتر آب‌وهوا جلوگیری کنند – یا شاید می‌خواستند از بازگشت خورشید تشکر کنند.”
تغییرات اقلیمی و تحولات فرهنگی
دوره نوسنگی در حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد نه تنها با چالش‌های اقلیمی بلکه با بحران‌های دیگر نیز همراه بود. تحلیل DNA از بقایای انسانی این دوره نشان‌دهنده شیوع گسترده و مرگبار طاعون است.
این فشارهای دوگانه – بی‌ثباتی اقلیمی و بیماری – احتمالاً به تغییرات فرهنگی عمده در شمال اروپا کمک کردند.
برای مثال، فرهنگ غالب «سفال قیفی» که به‌خاطر سفال‌های خاص و گورهای گذرگاهیش معروف بود، شروع به محو شدن کرد. در واساگورد، مراسم شامل سنگ‌های خورشیدی جای خود را به آیین‌های جدیدی داد، از جمله ساخت حصارهای گسترده و خانه‌های دایره‌ای آیینی.
ایورسن گفت:
“در محوطه‌ای که در بورنهولم حفاری کرده‌ایم، می‌بینیم که پس از قربانی کردن سنگ‌های خورشیدی، ساکنان ساختار سایت را تغییر داده‌اند، به‌طوری‌که به‌جای خندق‌های قربانی، آن را با ردیف‌های گسترده حصار و خانه‌های دایره‌ای آیینی تجهیز کردند. ما نمی‌دانیم چرا، اما منطقی است که تغییرات اقلیمی چشمگیری که تجربه کرده بودند، به نوعی نقش داشته است.”
پرستش خورشید در دوره‌های مختلف
سنگ‌های خورشیدی واساگورد نمونه‌ای اولیه از یک آیین خورشیدپرستی در شمال اروپا را نشان می‌دهد که پیش از مراسم مشابه دوران عصر برنز نوردیک، مانند ارابه خورشید، و حتی ساختارهای سنگی همچون استون‌هنج در انگلستان بوده است.
دکتر لاسه ویلیان سورنسن، محقق ارشد موزه ملی دانمارک و یکی از نویسندگان این مطالعه، گفت:
“سنگ‌های خورشیدی کاملاً منحصربه‌فرد هستند، حتی در یک زمینه اروپایی. نزدیک‌ترین چیزی که به یک آیین خورشیدپرستی مشابه در دوران نوسنگی داریم، برخی از گورهای گذرگاهی در جنوب اسکاندیناوی یا ساختارهایی مثل استون‌هنج در انگلستان است که برخی محققان آن را به خورشید نسبت می‌دهند. اما در مورد سنگ‌های خورشیدی، هیچ شکی ندارم.”
دریچه‌ای به زندگی نوسنگی
شواهد فعالیت آتشفشانی از هسته‌های یخی، همراه با یافته‌های باستان‌شناسی واساگورد، تصویری زنده از واکنش جوامع نوسنگی به بلایای زیست‌محیطی ارائه می‌دهد.
قربانی کردن سنگ‌های خورشیدی و تغییرات فرهنگی پس از آن، هم سازگاری و هم آیین‌های این جوامع اولیه را نشان می‌دهد.
میراث سنگ‌های خورشیدی
چهار عدد از سنگ‌های خورشیدی واساگورد در موزه ملی دانمارک در کپنهاگ به نمایش گذاشته خواهد شد و نگاهی به زندگی جوامع نوسنگی و واکنش آن‌ها به یکی از اولین بحران‌های اقلیمی ثبت‌شده در تاریخ ارائه می‌دهد.
این آثار، که به نخستین آیین‌های خورشیدپرستی شناخته‌شده در اسکاندیناوی مربوط هستند، نشان می‌دهند جوامع باستانی چگونه به محیط خود متصل بودند و تلاش می‌کردند نیروهای طبیعی را در زمان بحران درک یا تحت تأثیر قرار دهند.
سنگ‌های خورشیدی واساگورد گواهی بر رابطه ماندگار بشر با خورشید است – منبعی از زندگی و نشانه‌ای از بقا در مواجهه با سختی‌های طبیعت.
این مطالعه در مجله Antiquity منتشر شده است.
📷 اعتبار تصویر: موزه ملی دانمارک
