مطالعه‌ای جدید از سوی دانشمندان دانشگاه لیدز نشان می‌دهد که کاهش سطح دریای خزر می‌تواند تهدیدی جدی برای تنوع زیستی، سلامت انسان و زیرساخت‌های منطقه باشد. این تحقیق نقشه‌ای از ریسک‌های احتمالی کاهش سطح آب بزرگ‌ترین دریاچه محصور در خشکی جهان ارائه می‌دهد که نشان‌دهنده ضرورت اقدامات سریع و هدفمند است.
🔵 کاهش سطح آب در دریای خزر
علل اصلی کاهش سطح آب
افزایش دمای جهانی باعث تبخیر بیشتر آب نسبت به میزان ورود آن به دریا شده است. حتی در سناریویی خوش‌بینانه که گرمایش جهانی زیر ۲ درجه سانتی‌گراد باقی بماند، سطح آب دریای خزر می‌تواند بین ۵ تا ۱۰ متر کاهش یابد. در صورت افزایش بیشتر دما، این کاهش ممکن است تا ۲۱ متر نیز برسد.
ابعاد فاجعه‌آمیز کاهش آب
تحقیقات نشان می‌دهد که حتی در بهترین شرایط، ممکن است حدود ۱۱۲ هزار کیلومتر مربع از سطح دریا خشک شود—منطقه‌ای بزرگ‌تر از ایسلند. بسیاری از نواحی زیست‌محیطی و اقتصادی مهم در نواحی کم‌عمق واقع شده‌اند که با خشک شدن آن‌ها، پیامدهایی جدی برای تنوع زیستی و زندگی انسان‌ها به‌وجود خواهد آمد.
🔴 پیامدهای افت سطح آب
تهدید برای گونه‌های بومی در حال انقراض
دریای خزر زیستگاه گونه‌های نایاب و بومی نظیر فُک خزر، شش گونه ماهی خاویاری و صدها گونه دیگر از ماهی‌ها و بی‌مهرگان است. با کاهش سطح آب:
- محل‌های زادآوری فک‌ها کاهش می‌یابد
- مسیر ماهی‌های خاویاری به رودخانه‌های تخم‌ریزی مسدود می‌شود
- تالاب‌ها و بسترهای نی‌دار نابود می‌شوند، که برای پرندگان مهاجر و ماهیان حیاتی‌اند
تأثیرات انسانی و زیرساختی
بیش از ۱۵ میلیون نفر در حاشیه دریای خزر در کشورهای آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان زندگی می‌کنند. این کشورها از دریای خزر برای ماهی‌گیری، حمل‌ونقل دریایی و تجارت استفاده می‌کنند. کاهش سطح آب تهدیدی برای اقتصاد، تأمین منابع آب و حتی تنظیم اقلیم منطقه‌ای است.
⚠️ جا ماندن بنادر و سکونت‌گاه‌ها
جدا شدن تأسیسات از خط ساحل
بر اساس یافته‌های مطالعه، در شمال دریای خزر برخی از بنادر و شهرها ممکن است ده‌ها تا صدها کیلومتر از خط ساحلی جدید فاصله بگیرند. این تغییرات می‌تواند صنایع، تجارت و سکونت‌گاه‌ها را به‌طور کامل مختل کند.
تهدیدات بهداشتی ناشی از بسترهای خشک‌شده
بستر خشک‌شده دریا می‌تواند گرد و غبار حاوی آلاینده‌های صنعتی و نمک را در هوا آزاد کند—اتفاقی مشابه فاجعه دریاچه آرال، که تهدیدی جدی برای سلامت انسان به شمار می‌رود.
🛡️ نیاز به اقدامات پیشگیرانه و سازگار
حفاظت پویا از تنوع زیستی
محققان تأکید می‌کنند که رویکردهای سنتی مانند مناطق حفاظت‌شده با مرزهای ثابت دیگر پاسخ‌گو نیستند و باید از مدل‌های پویای حفاظتی استفاده شود که بتواند با تغییر سطح آب سازگار باشد.
“با اینکه کاهش سطح دریا تا حدی اجتناب‌ناپذیر است، اما هنوز می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب از تنوع زیستی حفاظت کرد و منافع انسانی را حفظ نمود.”
— سایمون گودمن، دانشگاه لیدز
🐬 نابودی زیستگاه فُک‌های خزر
جمعیت در خطر فک‌ها
فک‌های خزر بین ژانویه تا مارس روی یخ‌های دریای شمالی زادآوری می‌کنند، اما کاهش ۵ متری سطح آب می‌تواند ۸۱٪ از زیستگاه زادآوری آن‌ها را از بین ببرد. این گونه از سال ۲۰۰۸ در فهرست گونه‌های در خطر انقراض اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) قرار دارد و در فهرست قرمز ملی همه کشورهای حاشیه خزر ثبت شده است.
🐟 زیستگاه‌های در حال نابودی برای پرندگان و ماهی‌ها
تهدید برای ماهیان خاویاری و پرندگان مهاجر
ماهی‌های خاویاری که از قدیمی‌ترین خانواده‌های ماهی‌ها هستند، در مناطق کم‌عمق زندگی می‌کنند. کاهش سطح آب می‌تواند این مناطق را تا ۴۵٪ کاهش دهد و مسیر دسترسی به رودخانه‌های تخم‌ریزی را ببندد.
همچنین، پرندگان مهاجری که از اروپا، آسیا و آفریقا عبور می‌کنند به تالاب‌ها و نیزارها وابسته‌اند، که اکنون با خطر نابودی مواجه‌اند.
🌍 آگاهی‌بخشی درباره کاهش دریای خزر
پوشش حفاظتی ناکافی
بررسی‌ها نشان می‌دهد که با کاهش ۱۰ متری سطح آب، ۹۴٪ مناطق حفاظت‌شده دریایی فعلی از بین می‌روند. تنها کشور قزاقستان قادر به حفظ حدود ۵٪ از پوشش حفاظتی خود خواهد بود.
⚓ تهدیدات برای بنادر، خطوط لوله و منابع انرژی
تأثیر بر بنادر کلیدی
مطالعه پیش‌بینی می‌کند که بنادر اصلی نظیر:
- بندر باکو در آذربایجان
- انزلی در ایران
- آکتائو در قزاقستان
ممکن است بیش از یک کیلومتر از خط ساحل فاصله بگیرند.
در ترکمنستان (بندر ترکمن‌باشی) و روسیه (لاگان) این فاصله ممکن است به ترتیب ۱۶ و ۱۱۵ کیلومتر برسد.
تهدید برای صنعت نفت
میدان‌های نفتی کاشاگان و فیلانوسکی در شمال خزر از مهم‌ترین منابع هیدروکربنی منطقه هستند. در صورت کاهش ۵ تا ۱۵ متری سطح آب، این تأسیسات از دریا جدا شده و غیرفعال خواهند شد.
🧑🌾 تهدید برای جوامع و منابع آب
بحران معیشتی و اجتماعی
در شمال خزر، جوامع ساحلی ممکن است با نابودی درآمد ماهی‌گیری، دشواری کشاورزی و بی‌ثباتی اجتماعی مواجه شوند. برخی شهرها از آب‌شیرین‌کن‌ها برای تأمین آب شرب استفاده می‌کنند، که در حال حاضر نیز تحت تأثیر کاهش سطح آب قرار گرفته‌اند.
تغییرات اقلیمی منطقه‌ای
از دست رفتن آب دریای خزر می‌تواند به کاهش بارش و خشکی بیشتر در آسیای مرکزی منجر شود، که بر کشاورزی نیز اثر منفی خواهد گذاشت.
🌐 تهدید ژئوپلیتیکی و جهانی
منابع انرژی و اثرات جهانی
دریای خزر به‌دلیل دارا بودن منابع انرژی اهمیت ژئوپلیتیکی بالایی دارد. ناپایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در نتیجه تغییرات اقلیمی می‌تواند تبعات جهانی داشته باشد.
✅ توصیه‌ها برای آینده
راهکارهای پیشنهادی پژوهشگران:
- سرمایه‌گذاری برای ارتقای ظرفیت پایش تنوع زیستی
- کمک به جوامع ساحلی برای تنوع‌بخشی اقتصادی
- ایجاد مناطق حفاظت‌شده با مرزهای انعطاف‌پذیر
- اقدام پیشگیرانه برای جلوگیری از تضاد بین حفاظت و زیرساخت
همچنین بر ضرورت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی برای مدیریت این بحران تأکید شده است.
“این مطالعه اهمیت بالایی دارد، زیرا خطرات تغییرات اقلیمی برای تنوع زیستی و جوامع محلی خزر را نشان می‌دهد و بر ضرورت همکاری بین‌المللی برای مدیریت پیامدها تأکید می‌کند.”
— الچین محمدوف، وزارت منابع طبیعی آذربایجان
