امروزه در جهانی زندگی می‌کنیم که شکاف میان ثروتمندان و فقرا هر سال عمیق‌تر می‌شود. اگرچه نابرابری اقتصادی به نظر می‌رسد یکی از ویژگی‌های اجتناب‌ناپذیر زندگی مدرن باشد، اما یک مطالعه باستان‌شناسی گسترده نشان می‌دهد که همیشه این‌گونه نبوده و مهم‌تر از آن، نیازی نیست که چنین باشد.
کشفیات پژوهش: نگاهی تازه به نابرابری
پژوهشگران با بررسی بیش از ۵۰ هزار خانه باستانی در شش قاره به این نتیجه رسیدند که نابرابری ثروت، با وجود رواج تاریخی، نتیجه‌ای قطعی و اجتناب‌ناپذیر از توسعه انسانی نیست.
در این تحقیق، اندازه خانه‌ها به‌عنوان شاخصی برای ثروت در نظر گرفته شد و توزیع اندازه خانه‌ها در بیش از ۱۰۰۰ سایت باستان‌شناسی در طول ۱۰ هزار سال گذشته مورد مقایسه قرار گرفت.
بررسی گذشته برای درک امروز
نقش پژوهشگر اصلی
«گری فاینمن» سرپرست این مطالعه و سرپرست انسان‌شناسی مناطق مزوامریکا، آمریکای مرکزی و شرق آسیا در موزه فیلد شیکاگو است. او توضیح می‌دهد:
«این مقاله بخشی از یک مطالعه گسترده‌تر است که در آن بیش از ۵۰ هزار خانه مورد تحلیل قرار گرفته‌اند تا تفاوت‌های اندازه خانه‌ها به‌عنوان شاخصی از نابرابری ثروت در طول زمان، در شش قاره استفاده شود. این داده‌ها بی‌سابقه بوده و به ما امکان می‌دهد الگوهای نابرابری را به‌طور تجربی و نظام‌مند بررسی کنیم.»
استفاده از اندازه خانه برای سنجش نابرابری
محققان از اندازه خانه‌های باستانی به‌عنوان معیاری ثابت و قابل اندازه‌گیری برای سنجش ثروت استفاده کردند. آن‌ها با استفاده از «ضریب جینی» – شاخص استاندارد اقتصادی برای سنجش نابرابری که از ۰ (برابری کامل) تا ۱ (نابرابری کامل) متغیر است – وضعیت بیش از ۱۰۰۰ جامعه باستانی را بررسی کردند.
سپس این ضرایب با عواملی چون زمان، جغرافیا، اندازه جمعیت و نوع سازمان سیاسی مقایسه شد. نتایج این مقایسه فرضیه قدیمی مبنی بر اینکه نابرابری با رشد پیچیدگی اجتماعی افزایش می‌یابد را به چالش کشید.
«در حالی‌که یک الگوی خطی واحد از تغییر نابرابری در طول زمان وجود ندارد، اما الگوهایی قابل تفسیر در میان زمان‌ها و مکان‌های مختلف دیده می‌شود. چیزی که مشاهده می‌کنیم صرفاً هرج‌ومرج یا نویز نیست.» – فاینمن
افسانه نابرابری اقتصادی
دیدگاه‌های سنتی چه می‌گویند؟
برای قرن‌ها، مورخان و اقتصاددانان باور داشته‌اند که کشاورزی، رهبری‌های رسمی یا شکل‌گیری مراکز جمعیتی بزرگ به‌طور طبیعی منجر به افزایش نابرابری می‌شود.
تمدن‌هایی چون یونان و روم باستان یا اروپای قرون وسطی، اغلب به‌عنوان نماینده کل تاریخ بشر در نظر گرفته شده‌اند. اما این مطالعه این دیدگاه را زیر سؤال می‌برد.
«برای قرن‌ها فرض بر این بوده که نابرابری به‌طور اجتناب‌ناپذیری افزایش می‌یابد. تفکر سنتی بر این است که با ظهور جوامع بزرگ‌تر یا آغاز کشاورزی، نابرابری شدید خواهد شد. این ایده‌ها برای صدها سال وجود داشته‌اند، اما یافته‌های ما نشان می‌دهد که موضوع بسیار پیچیده‌تر است.»
نابرابری، نتیجه تصمیمات انسانی است
نابرابری اقتصادی بالا ویژگی ذاتی تمدن نیست. بلکه نتیجه انتخاب‌هایی است که افراد می‌کنند، ساختارهای حکومتی‌ای که ایجاد می‌کنند و ساختارهای اجتماعی‌ای که حفظ یا با آن‌ها مقابله می‌کنند.
«عواملی وجود دارند که ممکن است افزایش نابرابری را آسان‌تر کنند، اما این عوامل می‌توانند توسط تصمیمات و نهادهای انسانی تعدیل یا کنترل شوند.» – فاینمن
اندازه خانه: سرنخ‌هایی از ثروت باستانی
ممکن است بپرسید چگونه اندازه خانه‌های باستانی می‌تواند درباره ثروت اطلاعات بدهد؟ باستان‌شناسان مدت‌هاست می‌دانند که خانه‌های بزرگ‌تر اغلب با مصالح مقاوم‌تر، ویژگی‌های معماری خاص و تزئینات بیشتری ساخته می‌شده‌اند – همه این‌ها نشانه‌های جایگاه اجتماعی و منابع بیشتر هستند.
«تفاوت در اندازه خانه‌ها ممکن است تصویر کامل نابرابری نباشد، اما شاخصی منسجم برای سنجش نابرابری اقتصادی است که می‌توان آن را در زمان و مکان‌های مختلف به کار برد.»
با مقایسه اندازه خانه‌ها در این نمونه گسترده، تیم پژوهش توانست نابرابری را در مراحل مختلف توسعه اجتماعی ردیابی کند. برخی جوامع تفاوت‌های شدیدی در ثروت داشتند، در حالی‌که برخی دیگر – حتی جوامع بزرگ یا پیچیده – سطوح نابرابری بسیار پایینی داشتند.
ساختار اجتماعی مهم‌تر از اندازه جمعیت
یکی از یافته‌های کلیدی این تحقیق این است که اندازه جمعیت یا پیشرفت فناوری به‌تنهایی تعیین‌کننده سطح نابرابری در جامعه نیست. بلکه ساختار حکمرانی، همکاری جمعی و هنجارهای اجتماعی نقش اصلی را ایفا می‌کنند.
«آنچه در سایت‌های باستانی مشاهده کردیم، تنوع زیادی در سطح نابرابری است که نشان می‌دهد الگوی واحدی وجود ندارد. برخلاف دیدگاه سنتی، هیچ توضیح یکسانی برای نابرابری اقتصادی وجود ندارد.»
در مقاطعی از تاریخ، جوامعی سیستم‌هایی طراحی کردند که نابرابری را کنترل یا کاهش می‌داد. در جاهای دیگر، این مکانیسم‌ها یا وجود نداشتند یا به مرور فروپاشیدند.
«انتخاب‌های انسانی، همکاری، و نوع حکمرانی در کاهش نابرابری در زمان‌ها و مکان‌های خاص نقش داشته‌اند و این همان چیزی است که باعث این تفاوت‌ها در طول زمان شده است.»
بازنگری در گذشته برای شکل دادن آینده
این مطالعه فقط درک ما از گذشته را تغییر نمی‌دهد، بلکه بر دیدگاه ما نسبت به حال و آینده نیز تأثیر می‌گذارد.
در زمانه‌ای که بحث‌ها درباره شکاف ثروت، بحران‌های مسکن و تمرکز قدرت اقتصادی داغ‌تر از همیشه هستند، این دیدگاه باستان‌شناسی پاسخ مهمی به نگاه تقدیرگرایانه به نابرابری ارائه می‌دهد.
«اگر نابرابری زمانی‌که جوامع بزرگ‌تر یا ساختارهای حکومتی پیچیده‌تر می‌شوند، اجتناب‌ناپذیر نباشد، پس نتایج مهمی برای درک امروز و نگاه به گذشته در پی دارد.»
نابرابری قابل اجتناب است
درست است که در برخی برهه‌های تاریخی، رشد جمعیت یا فناوری‌های جدید زمینه‌ساز افزایش نابرابری شده‌اند. اما این افزایش اجتناب‌ناپذیر نبوده است. انسان‌ها انتخاب‌هایی داشته‌اند – و هنوز هم دارند.
«دیدگاه‌های رایجی که بیان می‌کنند شرایط اقتصادی، جمعیتی یا فناورانه خاص منجر به نابرابری شدید ثروت می‌شود، با شواهد جهانی گذشته بشر سازگار نیستند.»
به عبارتی دیگر، تاریخ به ما نشان می‌دهد که نابرابری می‌تواند شکل بگیرد، با آن مقابله شود یا جهت‌دهی شود – بسته به اینکه چگونه تصمیم می‌گیریم جوامع‌مان را ساختار دهیم.
خانه‌های دوران باستان شاید یادآور آرام اما قدرتمندی باشند: وضعیت امروز ما سرنوشت قطعی نیست. معماری آینده‌ای برابرتر، تا حد زیادی در دستان ماست.
این پژوهش در نشریه علمی Proceedings of the National Academy of Sciences منتشر شده است.
