در دوران عصر یخبندان، آتش یکی از ابزارهای اساسی برای بقا بود. انسان‌ها با کمک آتش غذای خود را می‌پختند، شب‌های سرد را روشن می‌کردند، از خود در برابر سرما محافظت می‌نمودند و ابزارهایی می‌ساختند. با این حال، با وجود اهمیت بالای آتش، باستان‌شناسان مدت‌ها در یافتن شواهد روشن از استفاده از آتش در سردترین بازه‌ی عصر یخبندان در اروپا دچار مشکل بودند.
پژوهشی جدید، گره‌گشای یک معما
پژوهشی نوین با همکاری دانشگاه آلگاروه و دانشگاه وین، بخشی از این خلأ را پر کرده است. این تحقیق نشان می‌دهد که هومو ساپینس در بازه‌ای بین ۲۶٬۵۰۰ تا ۱۹٬۰۰۰ سال پیش، یعنی سردترین دوران عصر یخبندان، چگونه از آتش بهره می‌برده‌اند.
بازسازی اجاق‌های انسان‌های اولیه
محققان با استفاده از مجموعه‌ای از تکنیک‌های پیشرفته، توانستند شکل ظاهری اجاق‌های باستانی، مواد سوختی مورد استفاده و نقش آتش در بقای انسان‌های اولیه را بازسازی کنند. این اطلاعات، تصویری روشن از توانایی انسان در مدیریت یکی از حیاتی‌ترین منابع بقا ارائه می‌دهد.
آتش؛ ابزار حیاتی زندگی روزمره
برای دهه‌ها، محققان بر این باور بودند که آتش برای جوامع عصر یخبندان نقشی حیاتی داشته است. این منبع انرژی تنها برای گرما نبود، بلکه جزئی اساسی از زندگی روزمره به شمار می‌رفت.
«آتش تنها برای گرم شدن نبود، بلکه برای پخت غذا، ساخت ابزار و حتی گردهمایی‌های اجتماعی اهمیت داشت.»
– فیلیپ آر. نیگست، باستان‌شناس دانشگاه وین و یکی از نویسندگان اصلی مطالعه
معمای شواهد اندک
اگر آتش این‌قدر مهم بوده، چرا شواهد فیزیکی کمی از آن در آن بازه زمانی وجود دارد؟ پاسخ این معما، همان چیزی است که یافته‌های اخیر را هیجان‌انگیز کرده است.
«می‌دانیم که پیش و پس از این دوران استفاده گسترده از آتش وجود داشته، اما از اوج عصر یخبندان شواهد کمی در دست است.»
– ویلیام مورفری، زمین‌باستان‌شناس دانشگاه آلگاروه و نویسنده‌ی همکار
بررسی اجاق‌های عصر یخبندان
تجزیه‌وتحلیل تیم تحقیقاتی بر سه اجاق کشف‌شده در یک محوطه‌ی پیشاتاریخی در اوکراین متمرکز بود. این اجاق‌ها گودال‌های بزرگ آتش نبودند، بلکه ساختارهایی ساده و مسطح بودند که بدون تجهیزات تخصصی، به‌راحتی از دید پنهان می‌ماندند.
ابزارهای تحلیل پیشرفته
محققان با استفاده از روش‌هایی مانند تحلیل میکرو لایه‌ای خاک، میکرومورفولوژی و تحلیل رنگ‌سنجی به بررسی ساختار، لایه‌ها و تغییر رنگ ناشی از سوختن پرداختند. نتایج این روش‌ها تأیید کرد که این اجاق‌ها ساخته‌ی دست انسان بوده‌اند.
برش مقطعی از شومینه بزرگ ۱. برای بزرگ‌نمایی روی تصویر کلیک کنید.
اعتبار عکس: فیلیپ آر. نیگست
دمای بالا، نشانه‌ی کنترل آگاهانه
در این اجاق‌ها آتش‌هایی با دمای بیش از ۶۰۰ درجه سانتی‌گراد روشن شده بود. این دما نشان‌دهنده‌ی استفاده‌ی کنترل‌شده و هدفمند از آتش است – حتی در محیط‌هایی با سرمای شدید و منابع محدود.
«افراد آتش را به‌خوبی کنترل می‌کردند و بسته به هدف، از آن به روش‌های مختلف بهره می‌بردند.»
– نیگست
سوخت آتش چه بود؟
تحلیل ذغال‌ها نشان داد که چوب درخت صنوبر احتمالاً سوخت اصلی آتش‌ها بوده است. اما داستان به همین‌جا ختم نمی‌شود.
استفاده احتمالی از استخوان و چربی حیوانات
در محل حفاری، استخوان‌هایی از حیوانات کشف شد که آثار سوختگی در دمای بالای ۶۵۰ درجه سانتی‌گراد روی آن‌ها دیده می‌شد. این موضوع احتمال استفاده از استخوان یا چربی حیوانات به عنوان سوخت – یا حتی به عنوان محصول جانبی پخت‌وپز یا دفع زباله – را مطرح می‌کند.
«برخی از استخوان‌های حیوانات در دمایی بالاتر از ۶۵۰ درجه سوخته‌اند. ما در حال بررسی این هستیم که آیا از آن‌ها به‌عنوان سوخت استفاده شده یا تصادفاً سوخته‌اند.»
– مارژولین دی. بوش، جانورباستان‌شناس دانشگاه وین
انعطاف‌پذیری در برابر محیط
اگر انسان‌های عصر یخبندان واقعاً از استخوان و چربی به عنوان سوخت بهره برده باشند، این امر نشان‌دهنده‌ی سطح بالایی از سازگاری با محیط است. در مناطقی که چوب خشک کمیاب بوده، مثل دشت‌های سرد، استفاده از هر ماده‌ی قابل اشتعال ممکن بوده است.
زندگی فصلی در کنار اجاق
هر سه اجاق، ساختاری باز و مسطح داشتند و از سنگ برای مرزبندی آن‌ها استفاده نشده بود – بر خلاف گودال‌های آتش دائمی‌تر در دوره‌های بعدی.
تفاوت در اندازه و کاربرد
یکی از اجاق‌ها بزرگ‌تر و دارای رسوبات ضخیم‌تر بود، که نشان می‌دهد مدت‌زمان بیشتری سوزانده شده و دمای بالاتری داشته است. این تفاوت‌ها اطلاعاتی درباره‌ی زمان، نوع استفاده و شرایط ساخت آتش‌ها به ما می‌دهد.
شومینه بزرگ ۱ در حین کاوش. برای بزرگ‌نمایی روی تصویر کلیک کنید.
اعتبار عکس: فیلیپ آر. نیگست
استفاده فصلی از محل
پژوهشگران معتقدند انسان‌های آن دوره در زمان‌های مختلفی از سال به این مکان بازمی‌گشتند، شاید به‌عنوان بخشی از مهاجرت‌های فصلی. نوع و شدت آتش نیز بسته به فصل و منابع در دسترس، تغییر می‌کرد.
چرا شواهد کمی از آتش در عصر یخبندان مانده است؟
با وجود یافته‌های دقیق در محل اوکراین، همچنان پرسش‌هایی درباره‌ی کمبود شواهد اجاق‌ها در این دوره باقی است.
«آیا بیشتر شواهد بر اثر یخ‌زدگی و ذوب مداوم خاک در این دوره از بین رفته‌اند؟»
– مورفری
نابودی لایه‌های باستانی
پدیده‌ی یخ‌زدگی و ذوب متناوب می‌تواند به‌راحتی لایه‌های ظریف باستان‌شناسی را از بین ببرد، به‌طوری‌که شناسایی اجاق‌ها یا دیگر ویژگی‌ها بسیار دشوار شود.
احتمال استفاده از روش‌های جایگزین گرمایشی
همچنین ممکن است انسان‌ها در زمانی که دسترسی به سوخت ممکن نبوده، از روش‌های دیگری برای گرم شدن استفاده کرده باشند.
«آیا در اوج عصر یخبندان، انسان‌ها سوخت کافی پیدا نمی‌کردند؟ آیا به جای آتش، به راهکارهای فناورانه‌ی دیگر متوسل شدند؟»
– نیگست
اهمیت این مطالعه چیست؟
این تحقیق به روشنی نشان می‌دهد که جوامع انسان در سخت‌ترین شرایط اقلیمی نیز ابتدایی و ساده‌نبوده‌اند.
مهارت در مدیریت آتش
آن‌ها استاد آتش‌سازی بودند، توانایی تولید دماهای بالا را در شرایط سخت داشتند، و بسته به نیاز فصل و منابع موجود، استفاده از آتش را تنظیم می‌کردند.
گامی مهم در مسیر تکامل انسان
این پژوهش بخشی حیاتی از پازل تکامل انسان را روشن می‌کند: آتش نه تنها ابزاری برای بقا، بلکه نشانه‌ای از نبوغ و سازگاری انسان است.
اجاق‌هایی ساده، اما الهام‌بخش
با کاوش و مطالعه‌ی این اجاق‌های به‌ظاهر ساده، پژوهشگران نه تنها شکاف‌های تاریخی را پر می‌کنند، بلکه نشان می‌دهند که نیاکان ما، هزاران سال پیش، چگونه برای مقابله با یکی از سخت‌ترین شرایط زمین آماده بودند. همین توانایی برای سازگاری و نوآوری، امروزه نیز ویژگی بارز بشریت است.
این پژوهش در ژورنال علمی Geoarchaeology منتشر شده است.
