در جنگل‌های انبوه ماداگاسکار، مارمولک‌های کوچک تنها آفتاب نمی‌گیرند یا حشره نمی‌خورند؛ بلکه ممکن است آینده جنگل‌های این جزیره را با هر دانه‌ای که می‌خورند، شکل دهند.
جزیره‌ای منحصربهفرد با تنوع زیستی بی‌نظیر
ماداگاسکار مدت‌هاست که دانشمندان، طبیعت‌دوستان و کاوشگران را مجذوب خود کرده است. این جزیره بزرگ در اقیانوس هند، میزبان گونه‌هایی از حیات وحش است که بیش از ۸۰ درصد آن‌ها در هیچ جای دیگری از جهان یافت نمی‌شوند. لمورها از شاخه‌ای به شاخه‌ای می‌پرند، بائوباب‌ها همچون برج‌هایی باستانی قد می‌کشند، و گل‌های ارکیده در دل جنگل‌هایی می‌شکفند که قرن‌ها دست‌نخورده مانده‌اند. ماداگاسکار در واقع آرشیوی زنده از خلاقیت فرگشت است.
جدایی باستانی، آغازی برای تنوع خارق‌العاده
ویژگی منحصربهفرد این جزیره از جدایی عمیق و کهنی نشأت می‌گیرد؛ حدود ۸۸ میلیون سال پیش، ماداگاسکار از هند جدا شد. این جدایی، موجب شد اکوسیستم‌های آن در انزوا تکامل یابند. نتیجه این فرآیند، تنوع زیستی شگفت‌انگیزی شد. اما در میان تمام گونه‌ها و داستان‌های مورد توجه، بازیگران خاموشی نیز حضور دارند که مدت‌هاست نادیده گرفته شده‌اند: مارمولک‌ها.
نقش مارمولک‌ها در پراکندگی بذر در جنگل‌ها
پراکندگی بذر از طریق حیوانات: روندی طبیعی و حیاتی
بسیاری از گیاهان دانه‌های خود را فقط در اطراف خود نمی‌ریزند، بلکه به حیوانات برای انتقال آن‌ها تکیه دارند. این فرآیند طبیعی، اندوزووکوری (endozoochory) نام دارد که شامل خوردن میوه یا دانه توسط حیوان و سپس دفع آن‌ها به همراه مدفوع است. دانه‌ها، دور از گیاه مادر در خاک تازه قرار می‌گیرند و آماده جوانه‌زنی می‌شوند.
تمرکز بیش از حد بر پستانداران و پرندگان
بیشتر دانش ما درباره اندوزووکوری از مطالعاتی درباره پستانداران و پرندگان به دست آمده است. لمورها در ماداگاسکار به‌عنوان ناقلان مؤثر دانه شناخته می‌شوند. پرندگان نیز با پروازهای طولانی، دانه‌ها را در نقاط مختلف پخش می‌کنند. اما خزندگان، به‌ویژه مارمولک‌ها، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
نقش کمتر شناخته‌شده اما مهم مارمولک‌ها
محققان دانشگاه کیوتو معتقدند این غفلت اشتباه است. آن‌ها تأکید می‌کنند که مارمولک‌ها نیز نقش مهمی در این فرآیند ایفا می‌کنند. گرچه بسیاری از آن‌ها میوه‌خوار نیستند، اما برخی گونه‌ها میوه یا دیگر بخش‌های گیاهان را مصرف می‌کنند. عادات تغذیه‌ای، الگوهای حرکتی و مقاومت آن‌ها ممکن است آن‌ها را به ناقلان حیاتی بذر تبدیل کرده باشد؛ چیزی که تنها اخیراً مورد بررسی جدی قرار گرفته است.
چرا مارمولک‌ها در اکوسیستم‌های جنگلی اهمیت دارند؟
میوه‌خواری محدود، اما تأثیرگذار
برخلاف لمورها یا خفاش‌های میوه‌خوار، کمتر از ۱۰ درصد از گونه‌های مارمولک میوه‌خوار تلقی می‌شوند. اما همان تعداد اندک نیز ممکن است تأثیر زیادی بر پوشش گیاهی داشته باشند. برخی گونه‌ها حتی به‌عنوان ناقلان اصلی بذر برای برخی گیاهان عمل می‌کنند، به‌ویژه در مناطقی که حیوانات بزرگ‌تر از بین رفته‌اند.
پژوهشی بر پایه فرضیه‌ای جدید
ریوبو فوکویاما، نویسنده مسئول مقاله، می‌گوید:
«مارمولک‌ها به‌عنوان ناقلان بذر در بسیاری از جنگل‌ها دست‌کم گرفته شده‌اند، اما ما فرض کردیم که ممکن است آن‌ها در مناطق مختلف، نقشی فراتر از آن‌چه پیش‌تر تصور می‌شد، ایفا کنند.»
بررسی سه گونه بومی در ماداگاسکار
تیم پژوهشی بر روی سه گونه مارمولک مطالعه کرد: آفتاب‌پرست غول‌پیکر مالاگاسی، سوئیفت ماداگاسکاری کوویه، و مارمولک نواری غربی. هر سه گونه همه‌چیزخوار هستند و گاه به میوه نیز علاقه نشان می‌دهند. اما توانایی آن‌ها در پخش بذر، تا پیش از این هرگز ارزیابی دقیقی نشده بود.
بررسی رفتار تغذیه‌ای مارمولک‌ها
مشاهدات میدانی در جنگل خشک گرمسیری
تیم پژوهشی در یک جنگل خشک گرمسیری در ماداگاسکار اردو زد. آن‌ها با دقت رفتار تغذیه‌ای مارمولک‌ها را ثبت کردند، نمونه‌هایی از مدفوع جمع‌آوری نمودند و آزمایش‌های جوانه‌زنی انجام دادند.
یافته‌هایی شگفت‌انگیز
نتایج غافلگیرکننده بود: مارمولک‌ها از میوه‌های بیش از ۲۰ گونه گیاهی مختلف تغذیه کرده بودند. جالب‌تر اینکه بسیاری از این گیاهان با گونه‌هایی که لمورها ترجیح می‌دهند، تفاوت داشتند. این موضوع نشان می‌دهد که مارمولک‌ها ممکن است به تنوع گیاهی جنگل بیفزایند، نه فقط از گونه‌های رایج حمایت کنند.
تحلیل نمونه‌های مدفوع نشان داد که بسیاری از دانه‌ها پس از عبور از دستگاه گوارش مارمولک هنوز قادر به جوانه‌زنی بودند. این بدان معناست که مارمولک‌ها نه‌تنها مصرف‌کنندگان تصادفی هستند، بلکه به‌عنوان ناقلان مؤثر بذر در چرخه طبیعی جنگل ایفای نقش می‌کنند.
چگونه مارمولک‌ها به بازسازی جنگل کمک می‌کنند؟
تهدیدهای پیش‌روی جنگل‌های ماداگاسکار
جنگل‌های ماداگاسکار با تهدیدهای جدی مواجه‌اند: قطع درختان، کشاورزی سوزاندنی، و تخریب زیستگاه. با کوچک‌تر شدن جنگل‌ها، جانورانی مانند لمورها خانه‌های خود را از دست می‌دهند، و در نتیجه، بسیاری از درختان نمی‌توانند بذر خود را منتشر کنند.
مارمولک‌ها؛ بازماندگان منعطف
مارمولک‌ها اما، بازماندگان سرسختی هستند. آن‌ها به محیط‌های آسیب‌دیده سازگار می‌شوند و در جاهایی که لمورها از بین می‌روند، به بقا ادامه می‌دهند. همین ویژگی، آن‌ها را به مهره‌های کلیدی در بازسازی جنگل تبدیل می‌کند. تا زمانی که آن‌ها به تغذیه از میوه ادامه دهند و بذرها را پخش کنند، امید به احیای جنگل‌ها باقی خواهد ماند.
نقش آن‌ها شاید نتواند کاملاً جای جانوران بزرگ را بگیرد، اما برای بقای برخی گونه‌های گیاهی حیاتی است. در مناطقی که تنوع زیستی در معرض خطر است، حتی کوچک‌ترین بازیگران نیز اهمیت دارند.
چه چیزهایی هنوز ناشناخته مانده است؟
تیم دانشگاه کیوتو این پژوهش را تنها آغاز راه می‌دانند. اگرچه مشخص شده که مارمولک‌ها میوه می‌خورند و بذر پخش می‌کنند، اما پرسش‌های بی‌پاسخ زیادی باقی مانده است. آن‌ها تا چه فاصله‌ای بذرها را حمل می‌کنند؟ ترجیح آن‌ها برای برخی گیاهان چگونه است؟ آیا در بلندمدت می‌توانند از بازسازی کامل جنگل‌ها حمایت کنند؟
فوکویاما خاطرنشان کرد:
«اگرچه مارمولک‌های ماداگاسکار از میوه‌های بسیاری از گیاهان تغذیه می‌کنند، اما جنبه‌های دیگر نقش آن‌ها به‌عنوان ناقلان بذر، از جمله فاصله پخش بذر، هنوز به‌خوبی شناخته نشده است.»
مسیر پژوهشی در آینده
پژوهش‌های آینده قرار است به این سؤالات پاسخ دهند. درک فاصله پخش بذر، معیاری برای سنجش اثربخشی واقعی مارمولک‌ها در بازسازی جنگل است. همچنین بررسی خواهد شد که آیا این فرآیند به افزایش تنوع درختان کمک می‌کند یا فقط به چند گونه مقاوم محدود می‌شود.
نگاهی تازه به جنگل‌های کهن
روایت زیست‌محیطی ماداگاسکار هنوز در حال شکل‌گیری است. جنگل‌هایی که روزگاری پرشور و سرسبز بودند، امروز آینده‌ای نامعلوم دارند. تلاش‌ها برای حفاظت از آن‌ها، اغلب بر حیوانات جذاب و شناخته‌شده تمرکز دارند؛ مانند لمورها، آفتاب‌پرست‌ها و ارکیده‌های نایاب. اما مارمولک‌ها، که اغلب بی‌صدا و پنهان هستند، ممکن است بیش از آن‌چه تصور می‌شد مؤثر باشند.
تغییر نگاه ما به اکوسیستم‌ها
مارمولک‌ها فرصتی برای بازنگری در عملکرد جنگل‌ها به ما می‌دهند. حتی در گوشه‌های غیرمنتظره طبیعت، موجوداتی هستند که نقش‌های حیاتی ایفا می‌کنند. با درک بهتر آن‌ها، می‌توانیم نه‌فقط از گونه‌های خاص، بلکه از کل سامانه‌های زنده‌ای که زمین ما را سالم نگه می‌دارند محافظت کنیم.
این مطالعه در نشریه Biotropica منتشر شده است.
