در دوران سنگ میانه، مردم تنها به پخت غذا نمی‌پرداختند بلکه از روش‌های حرارتی و زمان‌بر برای جدا کردن دندان‌های حیوانات از جمجمه‌شان نیز استفاده می‌کردند. هدف آن‌ها ساخت جواهرات و زیورآلات از این دندان‌ها بود.
تحقیقات تازه نشان می‌دهد که این افراد تنها به جمع‌آوری بقایای در دسترس اکتفا نمی‌کردند بلکه روشی منظم و مؤثر در اختیار داشتند که باعث می‌شد اجزای مورد نیازشان را سالم و بدون آسیب نگه دارند.
کشف راز باستانی در لتونی
گورستان زویژنیِکی
این پژوهش از سوی دانشمندان دانشگاه یورک و دانشگاه هلسینکی انجام شده است. آن‌ها بیش از ۲ هزار دندان حیوانی را که از قبور گورستان زویژنیِکی در لتونی کشف شده بود، مورد بررسی قرار دادند.
این گورستان که بین ۷۵۰۰ تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد مورد استفاده قرار می‌گرفته، یکی از بزرگ‌ترین محوطه‌های شناخته‌شده از دوران میان‌سنگی (مزولیتیک) به‌شمار می‌رود.
روش کندن دندان در دوران باستان
پرسش قدیمی، پاسخ تازه
باستان‌شناسان مدت‌هاست می‌دانند که مردم دوران میان‌سنگی از دندان حیوانات در لباس و زیورآلات خود بهره می‌بردند. آنچه تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته بود، نحوه استخراج این دندان‌ها از جمجمه حیوانات بوده است.
دکتر اندرو نیدهام از دانشگاه یورک در این‌باره می‌گوید:
«بیشتر پژوهش‌ها بر چگونگی و دلیل استفاده از دندان‌های حیوانی در زیورآلات تمرکز داشته، اما در مورد شیوه جدا کردن آن‌ها اطلاعات کمی در دست بوده است.»
پیش‌تر برخی نظریه‌ها مطرح می‌کردند که این دندان‌ها یا از لاشه‌های یافت‌شده جدا می‌شده یا به وسیله برش و ضربه از جمجمه بیرون می‌آمدند.
آزمایش در شرایط باستانی
رویکرد باستان‌شناسی تجربی
برای روشن شدن موضوع، تیم پژوهشی به باستان‌شناسی تجربی روی آوردند. آن‌ها روش‌های مختلف استخراج دندان از جمجمه حیوانات را آزمایش کردند تا ببینند کدام تکنیک دندان را سالم نگه می‌دارد.
نیدهام می‌گوید:
«با آزمودن روش‌های مختلف متوجه شدیم که تکنیک‌هایی مانند برش، ضربه زدن یا کشیدن دندان از فک تازه حیوان، بسیار دشوار و اغلب منجر به آسیب به دندان می‌شود.»
اما بررسی هزاران دندان حیوانی از قبور نشان داد که اغلب آن‌ها کامل و بدون آسیب باقی مانده‌اند.
شبیه‌سازی روش‌های عصر سنگ
پخت آهسته و بخار گودالی
برای بازسازی روش‌های عصر سنگ، پژوهشگران مطالعاتی یک‌ساله در مرکز آزمایشی ایدنیا در شرق لتونی اجرا کردند. در این آزمایش، تکنیک‌هایی شامل بخاردهی در گودال و پخت مرطوب بیشترین موفقیت را در جداسازی بدون آسیب دندان‌ها به همراه داشت.
نیدهام توضیح می‌دهد:
«این روش‌ها باعث می‌شد هم گوشت قابل مصرف باشد و هم استخوان‌ها برای ابزارسازی مناسب باقی بماند.»
شیوه بخاردهی گودالی
در این تکنیک پیشاتاریخی که نسخه اولیه‌ای از پخت آهسته به شمار می‌رود، از سنگ‌های داغ، زغال، آب و پوششی از پوست و گیاهان برای پخت تدریجی سر و آرواره حیوانات استفاده می‌شد. پس از گذشت یک شب، دندان‌ها به‌راحتی از جای خود جدا می‌شدند.
دکتر آیا ماکانِه از دانشگاه هلسینکی نیز می‌گوید:
«آزمایش‌های ما نشان می‌دهد که فرایند استخراج دندان، فرآیندی عامدانه و زمان‌مند بوده که در زندگی روزمره، به‌ویژه در زمان پخت غذا، جای داشته است.»
دندان حیوانات به‌عنوان زینت
تنوع دندان‌ها و تغییر سلیقه
اکثر دندان‌های کشف‌شده متعلق به گوزن شمالی، گراز وحشی و گوزن قرمز بوده است. شماری هم از سگ‌ها و در موارد اندکی از انسان‌ها به‌دست آمده است.
این دندان‌ها به صورت آویز توسط افراد در سنین و جنسیت‌های مختلف استفاده می‌شده است. محل قرارگیری معمول آن‌ها اطراف سر، تنه و بازوان متوفیان در قبور بوده است.
تغییر ذائقه در طول زمان
به مرور زمان، ترجیح مردم از دندان‌های علف‌خواران بزرگ به سمت گوشتخواران مانند سگ‌ها تغییر پیدا کرد. این تحول احتمالاً بازتابی از روابط فرهنگی متغیر انسان و حیوان یا مفاهیم نمادین زیورآلات در آن دوران بوده است.
چیزی به هدر نمی‌رفت
نگاه عمیق‌تر به احترام به طبیعت
این روش منظم در جداسازی دندان‌ها نشان از احترام عمیق‌تر به حیواناتی داشت که شکار می‌کردند. مردم عصر سنگ فقط گوشت را مصرف نمی‌کردند بلکه تلاش می‌کردند هر بخش از حیوان را برای هدفی به کار گیرند.
دکتر ایمی لیتل، مدیر مرکز پژوهش‌های باستان‌شناسی تجربی یورک، می‌گوید:
«این روش نشان می‌دهد مردم عصر سنگ به‌خوبی می‌دانستند که برای بهره‌برداری کامل از یک حیوان، باید بقایای آن را به روش صحیح و مناسبی مدیریت کنند.»
فعالیتی اجتماعی و گروهی
او می‌افزاید:
«ساخت زیورآلات از دندان‌ها احتمالاً فعالیتی گروهی و اجتماعی بوده که با فرایندهای روزمره پخت غذا گره خورده بود.»
می‌توان تصور کرد که افراد مختلف از جمله کودکان خردسال نیز در این کارها مشارکت داشته‌اند. استخراج دندان‌ها همزمان با آماده‌سازی غذا انجام می‌شد. این یافته‌ها تصویر کلیشه‌ای از اینکه صنایع دستی در دوران پیشاتاریخی کاری تخصصی و حرفه‌ای بوده را به چالش می‌کشد.
نتیجه‌گیری
این پژوهش نگاهی تازه به زندگی روزمره هزاران سال پیش ارائه می‌دهد. مردمان آن دوران صرفاً به بقا فکر نمی‌کردند، بلکه برای جامعه، خلاقیت و بهره‌گیری از تمام امکانات طبیعت ارزش قائل بودند.
متن کامل این پژوهش در مجله Archaeological and Anthropological Sciences منتشر شده است.
