وقتی صحبت از خلاقیت و ایده‌پردازی برای استفاده‌های نو و غیرمعمول از اشیای روزمره می‌شود، بسیاری از افراد به طور غریزی به سراغ گوگل می‌روند. این کار سریع، آسان و در ظاهر مفید است. اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که این عادت می‌تواند مانعی برای بروز خلاقیت گروهی باشد.
مطالعه‌ای از دانشگاه کارنگی ملون
مطالعه‌ای که به‌تازگی توسط پژوهشگران دانشگاه کارنگی ملون انجام شده، نشان می‌دهد جستجو در اینترنت پیش از آنکه فرد شخصاً فکر کند، منجر به ارائه ایده‌هایی پیش‌بینی‌پذیرتر و کمتر اصیل می‌شود.
خلاقیت به قیمت محدودیت
آزمایش با دو شیء ساده: چتر و سپر
در این مطالعه از شرکت‌کنندگان خواسته شد کاربردهای نوآورانه‌ای برای دو شیء رایج – چتر و سپر – پیدا کنند. برخی افراد اجازه داشتند حین ایده‌پردازی از گوگل استفاده کنند و گروهی دیگر اجازه استفاده از اینترنت نداشتند.
نتایج در سطح فردی و گروهی
در سطح فردی، هر دو گروه ایده‌هایی خلاقانه ارائه دادند. اما زمانی که در قالب گروه بررسی شدند، الگوهای متفاوتی مشاهده شد: کسانی که از گوگل استفاده کرده بودند، اغلب ایده‌های تکراری و مشابهی را بیان کردند.
دکتر دنی اوپنهایمر، استاد دپارتمان علوم اجتماعی و تصمیم‌گیری در دانشگاه کارنگی ملون، می‌گوید:
«به نظر می‌رسد دلیل این موضوع آن باشد که کاربران گوگل به پاسخ‌های رایج مشابهی می‌رسیدند و حتی ترتیب آن‌ها نیز مشابه بود، زیرا به گوگل تکیه کرده بودند، در حالی که گروه بدون گوگل پاسخ‌های متنوع‌تری داشتند.»
به بیان دیگر، گوگل خلاقیت را کاملاً نابود نمی‌کند، اما باعث همسان‌سازی ایده‌ها می‌شود.
کمک کمتر از گوگل، خلاقیت بیشتر
تفاوت میان چتر و سپر
جالب است که جستجوهای اینترنتی برای چتر کاربردهای متعددی ارائه داد، اما برای سپر چندان مفید نبود. با این حال، شرکت‌کنندگان برای چتر ایده‌پردازی دشوارتری داشتند، در حالی که سپر – با وجود پیشنهادات آنلاین کمتر – منجر به ایده‌های خلاقانه‌تری شد.
اثر تثبیت ذهنی (Fixation Effects)
پژوهشگران این پدیده را ناشی از «اثر تثبیت» می‌دانند. زمانی که فرد خیلی زود با یک راه‌حل مواجه می‌شود – به‌ویژه اگر راه‌حلی آشنا باشد – ذهن او در همان مسیر باقی می‌ماند و خلاقیت محدود می‌شود.
اوپنهایمر توضیح می‌دهد:
«مثلاً اگر فردی در حال ایده‌پردازی درباره “چیزهایی که می‌توان پخش کرد” باشد و پاسخ‌هایی مثل کره یا مربا ببیند، احتمال اینکه به مواد غذایی مشابهی مانند پنیر خامه‌ای برسد بیشتر است، و کمتر ممکن است به پاسخ‌های غیرغذایی مثل بیماری یا شایعه فکر کند.»
این نخستین مطالعه‌ای است که اثرات تثبیت ذهنی ناشی از جستجو در اینترنت را نشان می‌دهد.
هدف، حذف اینترنت نیست
بازنگری در نحوه استفاده از فناوری
آیا اینترنت باعث کاهش خلاقیت ما می‌شود؟ نه دقیقاً. اوپنهایمر می‌گوید:
«اینترنت ما را کودن نمی‌کند، اما ممکن است از آن به روش‌هایی استفاده کنیم که مفید نباشند.»
پیشنهاد پژوهشگران این است که به جای حذف فناوری، نحوه استفاده از آن را بازنگری کنیم. مثلاً پیش از مراجعه به موتور جستجو، زمانی را به تفکر مستقل اختصاص دهیم تا در دام تثبیت ذهنی نیفتیم.
بازگشت به انسانیت مستقل
مارک پترسون، نویسنده همکار این مطالعه و استاد آموزش در دانشگاه کارنگی ملون، می‌گوید:
«بسیاری از ما در حال بازاندیشی درباره رابطه خود با فناوری هستیم. به نظر می‌رسد هر هفته پیشرفت جدیدی ذهن ما را درگیر می‌کند. یکی از پیام‌های مقاله ما این است که نباید مزایای انسان بودن در حل مسئله را فراموش کنیم.»
حفظ فردیت، کلید خلاقیت اصیل
بازگشت به ارزش تفکر فردی
پترسون تأکید می‌کند که تفکر اصیل – حتی اگر قدیمی به نظر برسد – ارزشمند است:
«ممکن است این پیام شبیه چیزی باشد که در دوران پیش‌دبستانی شنیده‌ایم: تو منحصر به‌فردی و متفاوتی. اما همین پیام ساده واقعاً اهمیت دارد. حفظ فردیت و انسانیت غیرتکنولوژیک ما باعث می‌شود بتوانیم مسائل را متفاوت از دیگران حل کنیم، و این موضوع می‌تواند بسیار ارزشمند باشد.»
استفاده هوشمندانه از فناوری
نقش نحوه استفاده، نه فقط استفاده از اینترنت
پژوهشگران تأکید می‌کنند که نوع استفاده از فناوری مهم است، نه صرفاً استفاده یا عدم استفاده از آن. اوپنهایمر می‌گوید:
«امیدواریم با بررسی تعامل تفکر انسانی و استفاده از فناوری، بتوانیم راه‌هایی برای بهره‌برداری هوشمندانه از اینترنت پیدا کنیم، در حالی که اثرات منفی آن را به حداقل می‌رسانیم.»
استراتژی‌های بهتر، خلاقیت بیشتر
این موضوع می‌تواند به معنای استفاده از راهبردهای هوشمندانه‌تر در نوشتن دستورات یا ایده‌پردازی فردی قبل از شروع جستجوی آنلاین باشد. هدف این نیست که ابزارهای دیجیتال را کنار بگذاریم، بلکه باید استفاده بهینه‌تری از آن‌ها داشته باشیم.
همیشه گوگل مضر نیست
در بیشتر جستجوهای روزمره مانند یافتن اطلاعات سریع یا انجام کارهای ساده، مشکل تثبیت ذهنی چندان مهم نیست. اما در مسائل بزرگ‌تر و پیچیده‌تر که نیازمند ورودی گروهی و تفکر متنوع هستند، این اثر می‌تواند مانع‌ساز شود.
پترسون تأکید می‌کند:
«برای چالش‌های اجتماعی بزرگ، استفاده از تنوع واقعی و گسترده در ایده‌ها نیازمند این است که گروه‌ها راهبردهای مختلفی برای حل مسئله ارائه دهند.»
به بیان دیگر، خلاقیت از ذهن انسان آغاز می‌شود. اینترنت می‌تواند کمک کند، اما فقط زمانی که اجازه ندهیم تمام فکر را برای ما انجام دهد.
منبع: مجله Memory & Cognition
