لمورها پس از رسیدن به ماداگاسکار حاصل یک انفجار تکاملی یک‌باره نبودند. تنوع شگفت‌انگیز آن‌ها نتیجه چندین موج گونه‌زایی بوده است که برخی از آن‌ها حتی به دوره پلیستوسن میانی تا پایانی، حدود ۵۰۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد.
ترکیب ژنتیکی میان گونه‌ها نیز نقشی خلاقانه ایفا کرده است و نوآوری ژنی را به شاخه‌هایی تزریق کرده که بعدها دوباره از هم جدا شدند.
لمورها در ماداگاسکار
یک تیم بین‌المللی به سرپرستی مرکز نخستی‌شناسی آلمان (DPZ) نتایج تازه‌ای درباره نخستی‌های ماداگاسکار ارائه داده است.
لمورها بیش از ۱۵ درصد گونه‌های زنده نخستی‌ها را تشکیل می‌دهند، در حالی که خانه آن‌ها کمتر از یک درصد از سطح خشکی‌های زمین را پوشش می‌دهد. این مطالعه روایت رایج «تنوع ناشی از یک تابش اولیه» را به چالش می‌کشد.
لمورها بخشی از شاخه استرپسی‌رین‌ها هستند که بیش از ۷۰ میلیون سال پیش از هاپلوری‌رین‌ها (میمون‌ها، کپی‌ها، انسان‌ها) جدا شدند.
پیشینیان آن‌ها حدود ۵۳ میلیون سال پیش احتمالاً با کلک به ماداگاسکار رسیدند و سپس خود را با طیف وسیعی از زیستگاه‌ها سازگار کردند؛ از جنگل‌های بارانی مرطوب گرفته تا بیابان‌های خاردار خشک، سواحل و مناطق کوهستانی.
امروزه دانشمندان بیش از ۱۰۰ گونه لمور را شناسایی کرده‌اند، در حالی که دست‌کم ۱۶ گونه در دو هزار سال اخیر به‌دلیل حضور انسان از بین رفته‌اند.
موج‌های تکاملی چندگانه، نه یک‌باره
تیم پژوهش با تحلیل داده‌های ژنومی از ۷۹ گونه لمور به نتایجی دست یافت که نشان می‌دهد حدود ۵ تا ۶ میلیون سال پیش گونه‌زایی افزایش چشمگیری داشته است. این رویداد مدت‌ها پس از نخستین موج‌های تکامل لمورها رخ داده است.
این جهش به‌ویژه در سه سرده غالب دیده شد:
- لمور موشی (Microcebus)
- لمور واقعی (Eulemur)
- لمور ورزشی (Lepilemur)
این الگو برخلاف یک «انفجار بزرگ تکاملی» اولیه، نشان‌دهنده موج‌های پی‌درپی تنوع در طول زمان است.
پژوهشگران از این یافته شگفت‌زده شدند، زیرا در بسیاری از گروه‌ها نرخ گونه‌زایی در آغاز بالاست و سپس با پر شدن فضاهای بوم‌شناختی کاهش می‌یابد. اما لمورهای موشی، واقعی و ورزشی همچنان در دوران نئوژن و پلیستوسن به تولید گونه‌های جدید ادامه دادند.
هیبریداسیون؛ موتور تنوع ژنتیکی
تحلیل‌های ژنومی نشان داد که جریان ژنی میان گونه‌ها واقعی است. گونه‌هایی در یک سرده گاهی با هم آمیزش کرده و دورگه‌هایی ایجاد کرده‌اند که برخلاف تصور، بن‌بست تکاملی نبوده‌اند.
«تحلیل‌های ما نشان داد لمورها بسیار بیشتر از نزدیک‌ترین خویشاوندان خود یعنی لوریس‌ها در آفریقا و آسیا، به گونه‌های جدید تقسیم شده‌اند. همچنین تبادل ژنتیکی یا همان هیبریداسیون میان گونه‌ها یکی از عوامل مهم این تنوع بوده است.»
— دیمتر زینر، پژوهشگر مرکز DPZ
در برخی شاخه‌ها، گونه‌های دورگه حتی از گونه‌هایی که تنها با جدایی نسب‌ها شکل گرفته‌اند بیشتر بوده‌اند.
شرایط پیچیده ماداگاسکار
زینر به همراه همکارانش، پیتر کاپلر (واحد بوم‌شناسی رفتاری و جامعه‌شناسی حیوانات) و کریستین روس (آزمایشگاه ژنتیک نخستی‌ها) این پژوهش را انجام دادند.
بر اساس نتایج، لمورها به‌طور متوسط در هر میلیون سال ۰٫۴۴ گونه جدید تولید کرده‌اند، در حالی که این نرخ در لوریس‌ها تنها ۰٫۱۵ بوده است. در برخی گروه‌ها، تعداد گونه‌های دورگه چهار برابر بیشتر از گونه‌های حاصل از جدایی صرف بوده است.
این تفاوت نشان می‌دهد که چشم‌اندازهای پیچیده و تغییرات اقلیمی ماداگاسکار موجب جدایی و تماس دوباره جمعیت‌ها شده است و این چرخه «جدایی – آمیختگی – جدایی دوباره» را به حرکت درآورده است.
چرا لمورها سریع‌تر از لوریس‌ها تکامل یافتند؟
لوریس‌ها که در آفریقا و آسیا پراکنده‌اند، اجداد مشترکی با لمورها دارند اما تحت قوانین بوم‌شناختی متفاوتی تکامل یافته‌اند.
انزوای جغرافیایی ماداگاسکار، تنوع میکرو‌اقلیم‌ها و نوسانات محیطی مکرر باعث شدند جمعیت‌ها از هم جدا و دوباره پیوند بخورند.
تبارهای کوچک‌جثه مانند لمورهای موشی با چرخه‌های تولیدمثل کوتاه، می‌توانستند به سرعت به فرصت‌ها یا موانع جدید واکنش نشان دهند. آمیزش‌های گاه‌به‌گاه نیز ترکیب‌های تازه ژنی ایجاد کرده است که انتخاب طبیعی بر آن‌ها عمل کرده و روند ظهور گونه‌های متمایز را سرعت بخشیده است.
پیام‌های حفاظتی در ژنوم لمورها
امروزه حدود ۹۵ درصد از گونه‌های لمور در معرض خطر انقراض هستند. دلیل آن نابودی جنگل‌ها و شدت گرفتن تغییرات اقلیمی است.
هرچند هیبریداسیون منبعی برای تنوع محسوب می‌شود، اما می‌تواند با تماس بیش از حد و مصنوعی گونه‌ها، ویژگی‌های متمایز را از بین ببرد.
«در آینده مفاهیم حفاظتی باید تنوع ژنتیکی و نقش هیبریداسیون را نیز در نظر بگیرند. این یعنی نه فقط حفاظت از گونه‌ها، بلکه حفاظت از فرایندهای تکاملی که آن‌ها را پدید آورده‌اند.»
— دیمتر زینر
بنابراین، حفاظت از زیستگاه‌های متصل و دست‌نخورده در سراسر طیف محیطی ماداگاسکار برای حفظ فرصت‌های تنوع طبیعی ضروری است.
همچنین پایش ژنتیکی در کنار بررسی‌های میدانی لازم است تا مشخص شود کدام مرزهای گونه‌ای پایدار، نفوذپذیر یا در حال تغییر هستند.
آینده تکامل لمورها
کریستین روس تأکید کرد:
«این یافته‌ها به معنای نادیده گرفتن حفاظت گونه‌ها نیست. بدون اقدامات حفاظتی، بسیاری از گونه‌های لمور پیش از آن‌که بتوانند از این ظرفیت بهره‌مند شوند منقرض خواهند شد.»
گام‌های بعدی پژوهش شامل تحلیل‌های ژنومی دقیق‌تر است تا مشخص شود در چه زمان و مکانی هیبریداسیون نقش ایفا کرده است، چه عواملی آن را تقویت کرده و تا چه اندازه به سازگاری‌های تازه منجر شده است.
این دانش می‌تواند به طراحی استراتژی‌هایی کمک کند که ضمن احترام به پویایی طبیعی تکامل، از پیامدهای ناخواسته جلوگیری کند.
جمع‌بندی
لمورهای ماداگاسکار نمونه‌ای بی‌نظیر از آنچه مناظر ایزوله و اقلیم‌های پرتلاطم می‌توانند بسازند هستند. ژنوم آن‌ها نشان می‌دهد که تکامل همیشه به شکل یک انفجار یک‌باره رخ نمی‌دهد، بلکه گاهی در موج‌های پیاپی اتفاق می‌افتد.
حفاظت از این موج‌ها و جنگل‌هایی که آن‌ها را ممکن می‌سازند تعیین خواهد کرد که آیا این آزمایش شگفت‌انگیز طبیعت ادامه خواهد یافت یا خیر.
این پژوهش در نشریه Nature Communications منتشر شده است.
👉 اگر به دنیای حیات‌وحش و رازهای تکامل علاقه‌مند هستید، مطالعه کامل این گزارش می‌تواند نگاه تازه‌ای به شما بدهد.
