مارها همواره ترکیبی از هیبت و ترس را در ذهن انسان‌ها برانگیخته‌اند، اما مامبا جایگاه ویژه‌ای در این داستان دارد. این مار سریع، چابک و فوق‌العاده سمی یکی از خطرناک‌ترین خزندگان قاره آفریقا است.
اکنون پژوهشی جدید از دانشگاه کوئینزلند نشان داده است که سم مامبا بسیار پیچیده‌تر و مرگبارتر از آن چیزی است که پیش‌تر تصور می‌شد.
آنتی‌ونوم کافی نیست
این تحقیق آشکار می‌کند که هرچند آنتی‌ونوم‌ها می‌توانند جان بیماران را نجات دهند، اما تنها بخشی از مشکل را برطرف می‌کنند. در واقع با خنثی کردن یک اثر سم، خطر پنهان دیگری آشکار می‌شود که می‌تواند بیماران را در معرض علائم شدید و ناگهانی قرار دهد.
حمله دوگانه به سیستم عصبی
برایان فرای، استاد دانشکده محیط‌زیست دانشگاه کوئینزلند، توضیح می‌دهد که سم مامبا به شیوه‌ای شگفت‌انگیز عمل می‌کند.
«مامبا سیاه، مامبا سبز غربی و مامبا جیمسون تنها از یک نوع سلاح شیمیایی استفاده نمی‌کنند، بلکه هم‌زمان دو نقطه متفاوت از سیستم عصبی را هدف قرار می‌دهند.»
تا مدت‌ها تصور می‌شد که فقط مامبا سبز شرقی می‌تواند فلج اسپاستیک (انقباضات شدید عضلانی) ایجاد کند. اما این پژوهش تازه نشان می‌دهد که سه گونه دیگر نیز قادر به ایجاد هر دو نوع فلج؛ هم فلج شل (Limp Paralysis) و هم فلج اسپاستیک (Spastic Paralysis) هستند.
این عملکرد دوگانه درمان را پیچیده‌تر می‌سازد و توضیح می‌دهد چرا برخی بیماران پس از بهبودی اولیه، دوباره دچار اسپاسم‌های دردناک می‌شوند.
راز عود بیماری
«این یافته معمای دیرینه بالینی را حل می‌کند که چرا برخی بیماران پس از تزریق آنتی‌ونوم، در ابتدا بهبود می‌یابند و توان حرکتی خود را بازمی‌گیرند، اما دوباره دچار اسپاسم‌های کنترل‌ناپذیر می‌شوند.» – پروفسور فرای
سم مامبا ابتدا ارتباط بین عصب‌ها و ماهیچه‌ها را مسدود می‌کند و موجب ضعف شدید می‌شود. اما پس از تزریق آنتی‌ونوم، سموم پنهان دیگر بیش‌فعال می‌شوند و اسپاسم‌های دردناک به وجود می‌آورند. به تعبیر فرای: «انگار یک بیماری را درمان می‌کنید و ناگهان بیماری دیگری آشکار می‌شود.»
سم مامبا چگونه بدن را مختل می‌کند؟
این پژوهش با بررسی تاریخچه تکاملی سم، تصویر روشنی از عملکرد آن ارائه می‌دهد. همه گونه‌های مامبا نوروتوکسین‌های مشابهی دارند، اما نسبت بیان آنها متفاوت است.
- فلج اسپاستیک: ناشی از دندروتوکسین‌ها (مسدودکننده کانال‌های پتاسیم) و فاسیکولین‌ها (مانع تجزیه انتقال‌دهنده‌های عصبی).
- فلج شل: ناشی از آلفا-نوروتوکسین‌ها که گیرنده‌های استیل‌کولین در عضلات را مسدود می‌کنند.
این ترکیب یک هم‌افزایی مرگبار ایجاد می‌کند. سموم مختلف اثرات یکدیگر را پنهان می‌سازند و پس از تزریق آنتی‌ونوم، تعادل تغییر کرده و علائم تازه ظاهر می‌شود.
تفاوت جغرافیایی در عملکرد سم
لی جونز، دانشجوی دکتری و نویسنده اصلی پژوهش، تأکید می‌کند که موقعیت جغرافیایی نقش مهمی دارد:
«عملکرد سم مامبا بسته به منطقه جغرافیایی متفاوت است، به‌ویژه در جمعیت‌های مامبا سیاه در کنیا و آفریقای جنوبی.»
این یافته درمان را دشوارتر می‌سازد، چراکه آنتی‌ونوم‌های فعلی برای مقابله با تفاوت‌های منطقه‌ای طراحی نشده‌اند. آزمایش‌ها نشان داده‌اند که آنتی‌ونوم‌ها روی سم مامبا سیاه کنیا و آفریقای جنوبی به شکل متفاوتی اثر می‌گذارند. بنابراین درمان باید هم به گونه مار و هم به محل زندگی آن بستگی داشته باشد.
تکامل سم؛ تنظیم نه اختراع
خانواده‌های سموم مامبا یک معمای تکاملی را آشکار می‌سازند. شواهد نشان می‌دهد که توانایی ایجاد هر دو نوع فلج در جد مشترک مامباها پدید آمده است.
در طول زمان، برخی گونه‌ها مانند مامبا سبز شرقی به سمت تولید بیشتر سم‌های ایجادکننده فلج اسپاستیک گرایش پیدا کردند، درحالی‌که گونه‌های دیگر هر دو نوع سم را متعادل نگه داشتند. این موضوع ثابت می‌کند که تکامل سم بیشتر درباره تنظیم میزان بیان ترکیبات موجود است تا اختراع مولکول‌های کاملاً جدید.
ضرورت ارتقای آنتی‌ونوم‌ها
پروفسور فرای می‌گوید یافته‌های این تحقیق اهمیت بالینی فوری دارد:
«این فقط یک موضوع دانشگاهی نیست، بلکه فراخوانی مستقیم برای پزشکان و تولیدکنندگان آنتی‌ونوم است.»
شناخت محدودیت‌های درمان فعلی و درک کامل از عملکرد سم مامبا می‌تواند به پزشکان کمک کند در شرایط اورژانسی تصمیم‌های بهتری بگیرند و جان هزاران نفر را نجات دهند.
این مطالعه که با همکاری گروه سم‌شناسی دانشگاه موناش انجام شده است، مسیر آینده را روشن می‌سازد. طراحی آنتی‌ونوم‌هایی که هر دو نوع فلج و تفاوت‌های منطقه‌ای را پوشش دهند، می‌تواند سالانه از مرگ ده‌ها هزار نفر در آفریقا جلوگیری کند.
نجات جان انسان‌ها از خطر مامبا
یافته‌های جدید نشان می‌دهد که سم مامبا پیچیده‌تر از آن چیزی است که تصور می‌شد، اما علم در حال پیشروی است. با شناخت بهتر عملکرد سم در مناطق مختلف و طراحی آنتی‌ونوم‌های هدفمند، می‌توان هزاران جان را نجات داد و قربانیان گزش مار در آفریقا را کاهش داد.
این تحقیق همچنین یادآور می‌شود که تکامل چگونه سم را به سلاحی قدرتمند تبدیل کرده است. حفاظت از انسان‌ها در برابر مامبا نیازمند پیشرفت‌های علمی و توجه جهانی به بهداشت است.
این مطالعه در نشریه Toxins منتشر شده است.
📢 نظر شما درباره خطرناک‌ترین مارهای جهان چیست؟ دیدگاه خود را در کامنت‌ها بنویسید و این مقاله را با دوستانتان به اشتراک بگذارید.
