تحلیل تازه‌ای از دانشگاه آکسفورد نشان می‌دهد که اکوسیستم‌های آفریقا اکنون کمتر از دوسوم انرژی طبیعی سابق خود را در اختیار دارند.
این کاهش شدید در «قدرت حیوانی» که چرخه مواد مغذی، پراکنش بذر و سایر عملکردهای حیاتی را به حرکت درمی‌آورد، زنگ خطری جدی برای تنوع زیستی و مردمی است که زندگی‌شان به آن وابسته است.
تحلیل دانشگاه آکسفورد از فروپاشی انرژی زیستی قاره سیاه
مطالعه‌ای که توسط پژوهشگران دانشگاه آکسفورد انجام شده، نقشهای از جریان انرژی در زنجیره‌های غذایی حیات‌وحش آفریقا – از جنگل‌ها گرفته تا ساواناها و بیابان‌ها – ترسیم می‌کند.
با مقایسه اکوسیستم‌های امروزی با وضعیت پیش از دوران استعمار، پژوهشگران دریافتند که کل انرژی زیست‌محیطی بیش از یک‌سوم کاهش یافته است. شدیدترین کاهش‌ها مربوط به ناپدید شدن یا کاهش جمعیت پستانداران غول‌پیکر مانند فیل‌ها، کرگدن‌ها و شیرهاست.
زوال غول‌های آفریقا و پیامدهای آن
«مهم‌ترین و نگران‌کننده‌ترین نتیجه، فروپاشی عملکردهای اکوسیستمی است که توسط پستانداران بزرگ آفریقا انجام می‌شود.» — تای لافت، نویسنده اصلی پژوهش
به گفته تای لافت، پژوهشگر مؤسسه تغییرات زیست‌محیطی آکسفورد، حیوانات بزرگ وحشی در حکم مهندسان اکولوژیکی هستند. نقش آن‌ها را نمی‌توان با گونه‌های کوچک‌تر یا دام‌ها جایگزین کرد. از بین رفتن این غول‌ها می‌تواند چهره اکوسیستم‌ها و مناظر آفریقا را برای همیشه تغییر دهد.
این تحقیق در آستانه برگزاری اجلاس جهانی اقلیم و طبیعت (COP30) در برزیل منتشر شده است. پیام آن روشن است: از دست دادن حیوانات بزرگ فقط به معنای کاهش تعداد گونه‌ها نیست، بلکه تغییر بنیادی در نحوه عملکرد سیستم‌های زنده است — از بازسازی جنگل‌ها گرفته تا چرخش مواد مغذی در خاک و آب.
نقشه‌برداری از مدارهای انرژی حیات‌وحش آفریقا
تیم تحقیقاتی از رویکرد «انرژتیک اکوسیستم» استفاده کرد تا مشخص کند که چگونه نور خورشید جذب‌شده توسط گیاهان به پرندگان و پستاندارانی منتقل می‌شود که آن زیست‌توده را مصرف می‌کنند.
آن‌ها شش مجموعه‌داده بزرگ را با اطلاعات مربوط به بیش از ۳۰۰۰ گونه در ۳۱۷٬۰۰۰ منطقه مختلف آفریقا ادغام کردند. همچنین شاخص جدیدی با عنوان «شاخص تمامیت تنوع زیستی آفریقا» طراحی کردند که بر پایه دانش بومی متخصصان محلی بنا شده است.
نتیجه، یک معیار علمی و ملموس از «سرزندگی اکولوژیکی» است — یعنی اندازه‌گیری اینکه چه مقدار انرژی حیوانی برای انجام کار طبیعت باقی مانده است.
«جریان انرژی تار و پودی درخشان است که اکوسیستم را به هم پیوند می‌دهد. با نقشه‌برداری از تضعیف یا تقویت این تار، می‌توانیم ببینیم زندگی چگونه در قاره در حال بازسازمان‌دهی است.» — یادویندر مالی، هم‌نویسنده پژوهش
به گفته مالی، این رویکرد مفهوم از دست رفتن تنوع زیستی را از حالت انتزاعی به شاخصی فیزیکی و قابل اندازه‌گیری تبدیل می‌کند.
بازگرداندن جریان انرژی در آفریقا
یافته‌های تیم تحقیقاتی نشان داد که با کاهش جمعیت پستانداران بزرگ، گونه‌های کوچک‌تر — مانند جوندگان و پرندگان آوازخوان — بر باقیمانده جریان انرژی آفریقا تسلط یافته‌اند.
اگرچه این بازتوزیع انرژی می‌تواند برخی فرآیندها را حفظ کند، اما هرگز نمی‌تواند نقشهای منحصربه‌فرد حیوانات غول‌پیکر را جبران کند — مانند شکستن درختان، باز کردن فضاهای باز، پخش بذرهای بزرگ و جابجایی مواد مغذی در مسافت‌های طولانی.
چارچوب انرژتیک به دانشمندان اجازه می‌دهد نه‌تنها کاهش بلکه احیای واقعی را نیز بسنجند؛ یعنی اینکه بازگشت حیوانات، آیا عملکردهای کلیدی را نیز بازمی‌گرداند یا نه.
این روش می‌تواند به مدیران پارک‌ها کمک کند پیش‌بینی کنند که جایگزینی فیل‌ها و بوفالوها با گونه‌های کوچک‌تر مانند آهوها چه تأثیری بر رشد گیاهان، الگوهای آتش‌سوزی و چرخه آب دارد.
نمونه‌ای از موفقیت این رویکرد در پارک ملی گورونگوسای موزامبیک دیده می‌شود، جایی که بازگرداندن حیات‌وحش در حال ترمیم چشم‌اندازی جنگ‌زده است.
«احیا فقط بازگرداندن حیوانات نیست، بلکه بازگرداندن کارهایی است که انجام می‌دهند.» — تای لافت
هشدار آفریقا برای سیاره زمین
این تمرکز پاسخ به نیازی فزاینده در سیاست‌گذاری جهانی است. دولت‌ها، گروه‌های حفاظتی و شرکت‌ها باید فراتر از شمارش گونه‌ها عمل کنند و عملکرد واقعی اکوسیستم‌ها را نیز بسنجند تا به اهداف «طبیعت‌محور» جدید برسند.
شاخص‌های مبتنی بر انرژی می‌توانند معیاری مشترک برای ارزیابی سرمایه‌گذاری‌ها فراهم کنند — از پروژه‌های احیای طبیعت گرفته تا مناطق حفاظت‌شده و ذخیره‌گاه‌های بومی. این معیارها نشان می‌دهند که آیا شبکه قدرت زندگی در حال احیاست یا نه.
پیامدهای این یافته‌ها فراتر از آفریقاست. اندازه‌گیری جریان انرژی می‌تواند به بهبود اهداف جهانی تنوع زیستی در چارچوب جهانی کونمینگ–مونترال کمک کند، زیرا این شاخص تغییرات گونه‌ای را مستقیماً به توان زیست‌کره در چرخه کربن، آب و مواد مغذی پیوند می‌دهد.
در جهانی که با گرمایش روبه‌روست، این پیوند حیاتی است؛ زیرا اکوسیستم‌های پایدار می‌توانند از بروز افراط‌های آب‌وهوایی جلوگیری کنند، کربن را ذخیره کنند و زندگی انسان‌ها را تداوم بخشند.
«از دست دادن جریان انرژی حیوانات فقط یک داستان اکولوژیکی نیست، بلکه داستان زمین است — پیوندی میان سرنوشت گونه‌ها و ثبات زیست‌کره.» — یادویندر مالی
احیای شبکه قدرت حیات‌وحش آفریقا
این پژوهش به اولویت‌های عملی اشاره دارد: محافظت از زیستگاه‌های باقیمانده پستانداران بزرگ و مسیرهایی که به آن‌ها اجازه جابجایی می‌دهد. در مناطقی که حیات‌وحش از بین رفته، باید روی برنامه‌های بازمعرفی و همزیستی مبتنی بر جوامع محلی سرمایه‌گذاری کرد تا فضا برای بازگشت آن‌ها فراهم شود.
پیشرفت باید با معیارهای انرژتیک دنبال شود — نه صرفاً شمارش سرها — تا پروژه‌های احیا بتوانند در زمان واقعی عملکردهای از دست‌رفته را بازگردانند.
در مجموع، یافته‌ها داستان آشنای از دست رفتن تنوع زیستی را به مسئله‌ای قابل‌اندازه‌گیری درباره «مکانیک حیات» تبدیل می‌کند. شبکه قدرت حیات‌وحش آفریقا کم‌نور شده است. روشن کردن دوباره این چراغ‌ها یعنی بازگرداندن حیواناتی که انرژی را در طبیعت به جریان درمی‌آورند و سنجش موفقیت بر پایه کاری که انجام می‌دهند.
این پژوهش کامل در نشریه علمی Nature منتشر شده است.
به نظرتان کدام حیوانات نقش بیشتری در حفظ تعادل اکوسیستم دارند؟ دیدگاهتان را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید و این مقاله را با دوستداران محیط‌زیست منتشر کنید.
