زرافه‌ها سال‌هاست که یکی از محبوب‌ترین ساکنان باغ‌وحش‌ها به شمار می‌روند. این حیوانات با قامت بلند و چهره آرام خود، الهام‌بخش علاقه‌مندان به حیات‌وحش و نماد تلاش‌های حفاظت از طبیعت محسوب می‌شوند.
در عین حال، حضور زرافه‌ها در باغ‌وحش‌ها قرار بود بخشی از «طرح پشتیبان» برای نجات جمعیت‌های وحشی باشد؛ یعنی حفظ جمعیت سالمی از زرافه‌ها در شرایط کنترل‌شده تا در صورت بروز خطر برای گونه‌های وحشی، بتوان از آن‌ها برای احیای جمعیت طبیعی استفاده کرد. اما پژوهش‌های تازه نشان می‌دهد این طرح آن‌طور که تصور می‌شد موفق نبوده است.
نتایج نگران‌کننده از آزمایش‌های ژنتیکی
تحقیقات جدید نشان داده‌اند که بسیاری از زرافه‌های موجود در باغ‌وحش‌ها و مجموعه‌های خصوصی آمریکا، نمایندگان «خالص» گونه‌های خود نیستند.
در واقع، بیشتر آن‌ها ترکیبی از چند گونه مختلف‌اند؛ نوعی وصله‌پینه ژنتیکی که باعث می‌شود نقش حفاظتی آن‌ها برای نجات زرافه‌های وحشی از بین برود.
یک گونه یا چهار گونه؟ بازنگری بزرگ در طبقه‌بندی زرافه‌ها
تا مدت‌ها دانشمندان تصور می‌کردند همه زرافه‌ها به یک گونه واحد تعلق دارند و تنها بر اساس زیستگاهشان به چند زیرگونه تقسیم می‌شوند. اما تحقیقات ژنتیکی جدید این فرض را زیر سؤال برده است.
بر اساس داده‌های DNA، اکنون مشخص شده زرافه‌ها در واقع شامل چهار گونه مجزا هستند که در طبیعت به ندرت با یکدیگر جفت‌گیری می‌کنند.
این کشف اهمیت زیادی دارد، زیرا نشان می‌دهد هر گونه زرافه هویت ژنتیکی منحصربه‌فرد خود را دارد. ترکیب آن‌ها نه تنها کمکی به حفاظت نمی‌کند، بلکه ویژگی‌های خاص هر گونه را از بین می‌برد.
شناسایی رسمی چهار گونه زرافه
اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال جاری رسماً هر چهار گونه زرافه را به رسمیت شناخت و همه را در فهرست «آسیب‌پذیر» قرار داد. برخی از آن‌ها حتی در آستانه انقراض بحرانی هستند.
در حال حاضر تنها حدود ۹۷٬۵۰۰ زرافه در ۲۱ کشور آفریقایی باقی مانده‌اند. با چنین آماری، هر فرد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
زرافه‌های اسیر؛ ترکیبی پیچیده و غیرقابل استفاده
پژوهشگران DNA مربوط به ۵۲ زرافه از باغ‌وحش‌ها و مزارع خصوصی آمریکا را با ۶۳ نمونه DNA از زرافه‌های وحشی چهار گونه مقایسه کردند. نتیجه، ترکیبی درهم و نگران‌کننده بود.
وسلی آو، پژوهشگر دکتری از دانشگاه ایلینوی، سرپرست این مطالعه است. او می‌گوید:
«تنها هشت زرافه به گونه‌ای نزدیک بودند که بتوان آن‌ها را نماینده خالص یک گونه دانست، در حالی که بقیه ترکیبی از دو یا حتی سه گونه مختلف بودند.»
زرافه‌های باغ‌وحش؛ اغلب دورگه و غیرخالص
به جای آن‌که این زرافه‌ها ذخیره ژنتیکی مفیدی برای احیای جمعیت‌های طبیعی باشند، بیشترشان تبدیل به دورگه‌هایی شده‌اند که در طبیعت وجود ندارند. این مشکل هم جدید نیست.
در سال ۲۰۰۴، انجمن باغ‌وحش‌ها و آکواریوم‌های آمریکا (AZA) تصمیم گرفت زیرگونه‌های مختلف زرافه را از هم جدا نگه ندارد و همه را به عنوان یک جمعیت واحد برای تولیدمثل در نظر بگیرد.
در آن زمان بسیاری از زرافه‌ها از قبل آمیخته بودند و هنوز مشخص نبود که این حیوانات به چند گونه مجزا تعلق دارند.
آلفرد روکا، نویسنده ارشد مقاله، توضیح می‌دهد:
«تصمیم AZA عملاً تأیید کرد که در جمعیت زرافه‌های تحت مراقبت، آمیختگی ژنتیکی گسترده‌ای وجود دارد. در آن زمان هنوز شواهد کافی درباره تمایز ژنتیکی گونه‌ها در دست نبود.»
پیامدهای مهم برای برنامه‌های حفاظتی
اگر هدف باغ‌وحش‌ها مشارکت در حفاظت بلندمدت از گونه‌هاست، جمعیت زرافه‌های آن‌ها باید بازتاب دقیقی از وضعیت طبیعت باشد. در حال حاضر چنین نیست.
به گفته پژوهشگران، برنامه‌های تولیدمثل در اسارت باید از نو طراحی شوند و بر پایه مواد ژنتیکی تازه بنا شوند.
این به معنی بی‌ارزش بودن زرافه‌های فعلی نیست؛ آن‌ها همچنان ارزش آموزشی و احساسی دارند و حتی ممکن است در آینده به عنوان میزبان جنین‌هایی با DNA زرافه‌های وحشی استفاده شوند.
اما تا زمانی که خلوص ژنتیکی در کار نباشد، این زرافه‌ها نمی‌توانند برای بازسازی جمعیت‌های طبیعی به کار گرفته شوند.
لزوم بازنگری در تصمیم‌گیری‌های تولیدمثل
«در بسیاری از مواقع تصمیم به جفت‌گیری حیوانات بر اساس ظاهر یا رفتار دوستانه‌شان گرفته می‌شود، نه بر اساس ژنتیک. اما ما مسئولیم تا در تصمیم‌گیری‌های حفاظتی، ژنتیک را نیز جدی بگیریم.» — کاری مورفلد، فیزیولوژیست تولیدمثل و از نویسندگان مقاله
آیا می‌توان این مشکل را برطرف کرد؟
یکی از راه‌حل‌های پیشنهادی، استفاده از فناوری‌های نوین به جای جابجایی فیزیکی حیوانات است. انتقال زرافه‌های بالغ بین قاره‌ها بسیار دشوار و پرهزینه است.
مورفلد توضیح می‌دهد:
«انتقال فیزیکی زرافه‌ها بین قاره‌ها دشوار است. روش بهتر، توسعه فناوری‌های تولیدمثل مانند انتقال اسپرم، لقاح مصنوعی و IVF است. این روش‌ها در دام‌ها موفق بوده‌اند و می‌توان آن‌ها را برای زرافه‌ها نیز به کار گرفت.»
با این حال، او تأکید می‌کند که موفقیت این رویکرد تنها به علم وابسته نیست، بلکه نیازمند همکاری صادقانه با دولت‌های آفریقایی و سازمان‌های حفاظتی است:
«اجرای لقاح مصنوعی آسان است، اما سؤال اصلی این است که همه طرف‌ها چگونه از این همکاری منتفع می‌شوند.»
نتایج کامل این پژوهش در مجله Journal of Heredity منتشر شده است.
جمع‌بندی
بحران ژنتیکی زرافه‌های باغ‌وحش‌های آمریکا نشان می‌دهد که حتی نیت‌های خوب نیز اگر بر پایه علم دقیق نباشند، می‌توانند نتیجه معکوس داشته باشند. آینده حفاظت از زرافه‌ها، نه در دیوارهای باغ‌وحش، بلکه در توجه به تنوع ژنتیکی واقعی و همکاری جهانی نهفته است.
