بیابان‌های خشک و سوزان امروزی عربستان، روزگاری سرزمینی سبز و پُرآب بوده‌اند. در جنوب عربستان، پژوهشگران شواهدی از مناظر سرسبز هزاران سال پیش کشف کرده‌اند که تصویری کاملاً متفاوت از گذشته این منطقه ارائه می‌دهد.
تیم تحقیقاتی بین‌المللی
این پژوهش توسط دکتر عبدالله زکی از دانشگاه ژنو سوئیس، و با همکاری پژوهشگرانی از دانشگاه علوم و فناوری ملک عبدالله (KAUST) و دانشگاه گریفیت انجام شد.
یافته‌های آنان مسیرهای آبی ماقبل تاریخ، دریاچه‌ها و دره‌ای شگفت‌انگیز در دل کویر را نشان می‌دهد؛ عناصری که نشان‌دهنده تأثیر شدید طوفان‌ها و بارندگی‌ها بر این منطقه خشک هستند.
شناخت عربستان سرسبز – نکات پایه‌ای
زمانی که عربستان بیابان نبود
هزاران سال پیش، چهره شبه‌جزیره عربستان با آنچه امروز می‌بینیم تفاوتی چشمگیر داشت. بارندگی‌های فراوان، رودخانه‌هایی را در میان مناطقی جاری می‌کرد که اکنون به ریگزار تبدیل شده‌اند.
چمنزارهایی وسیع در سراسر منطقه گسترده شده بود؛ دریاچه‌ها و تالاب‌ها محل زندگی فیل‌ها، غزال‌ها و حتی اسب‌آبی‌ها بودند. در کنار این منابع آبی، درختان آکاسیا و گل‌های وحشی رشد می‌کردند و پرندگان و کروکودیل‌ها در تالاب‌ها رونق داشتند.
حضور انسان در این سرزمین سرسبز
اقوام کوچ‌نشین در این بهشت طبیعی زندگی می‌کردند؛ شکار می‌کردند، گیاهان می‌چیدند و در نزدیکی منابع آب مستقر می‌شدند. عربستان نه‌تنها مسیری برای عبور، بلکه محلی برای زندگی، عشق‌ورزی و بقا بوده است.
آثار هنری سنگی در شمال عربستان سعودی، صحنه‌هایی از شکارچیان و چوپانان را نشان می‌دهد؛ تصاویری که با شرایط بیابانی امروز ناسازگار، اما در زمین‌های حاصلخیز کاملاً طبیعی بوده‌اند.
دریاچه‌ها و تالاب‌ها در عربستان سرسبز
نشانه‌های حیات آبی در دل بیابان
ربع‌الخالی امروزه به‌خاطر گرما و تپه‌های شنی‌اش شناخته می‌شود. اما بقایای صدف‌های آب شیرین، مسیرهای خشک‌شده و بستر دریاچه‌ها نشان می‌دهد که زمانی این منطقه میزبان حیات آبی متنوعی بوده است.
دکتر زکی اعلام کرد: «براساس سن‌سنجی‌های مختلف، دریاچه‌ای بزرگ در حدود ۹ هزار سال پیش در اوج یک دوره پُرباران (عربستان سبز) شکل گرفت که بین ۱۱ هزار تا ۵۵۰۰ سال پیش ادامه داشته است.»
نقش باران‌های موسمی
الگوهای بارش در آن زمان آن‌قدر قوی بوده‌اند که باعث تشکیل رودها و دریاچه‌ها می‌شدند. دانشمندان با استفاده از تکنیک‌های رادیوکربن و تحلیل رسوبات، ارتباطی بین این بارش‌ها و موسمی‌های آفریقایی یافته‌اند.
رطوبت از طریق دریای سرخ به عربستان منتقل می‌شد و زمینه‌ساز ایجاد چمنزارها، تالاب‌ها و جریان‌های آبی می‌شد. نمونه‌های رسوبی از دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، فسیل‌هایی از نرم‌تنان را نشان داده که گواه حیات آبی پایدار هستند.
طغیان‌های عظیم در عربستان
کشف دریاچه‌ای باستانی و دره‌ای بی‌نظیر
یکی از یافته‌های جالب‌توجه، کشف دریاچه‌ای باستانی به مساحت ۱۱۰۰ کیلومتر مربع و عمق حدود ۳۸ متر بود.
پروفسور سباستین کستلتورت از دانشگاه ژنو توضیح داد: «افزایش بارندگی باعث پر شدن این دریاچه و در نهایت سرریز شدن آن شد که منجر به طغیان عظیمی گردید و دره‌ای به طول ۹۳ مایل (حدود ۱۵۰ کیلومتر) را در دل بیابان شکل داد.»
این طغیان قدرتمند، زمین را شکافت. تصاویر ماهواره‌ای نشان‌دهنده مسیرهایی با شیب تند و اشکال خاص هستند که بیانگر جریان‌های شدید آب‌اند.
انسان و محیط در حال تغییر
تعامل با محیط حاصلخیز
پروفسور مایکل پترالیا از دانشگاه گریفیت بیان کرد: «تشکیل مناظر دریاچه‌ای و رودخانه‌ای به همراه چمنزارها و شرایط ساوانا، منجر به گسترش جوامع شکارچی-گردآورنده و جمعیت‌های دام‌دار شده است.»
شواهد باستان‌شناسی در ربع‌الخالی از سکونت انسان در اطراف دریاچه‌ها و رودها حکایت دارد. منابع گیاهی و جانوری، زندگی این اقوام را تسهیل کرده و به استقرار آن‌ها در این مناطق منجر شده است.
اثرات قوی موسمی‌ها
نقش بارش در شکل‌گیری جغرافیا
ویژگی‌های مربوط به طغیان‌ها، دوره‌هایی از بارش‌های شدید و پیش‌بینی‌نشده را نشان می‌دهد. مدل‌سازی‌های رایانه‌ای نشان داد که در برخی دوره‌ها، بارش سالانه بین ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر بیشتر از سطح فعلی بوده است.
این رطوبت سبب شکل‌گیری رودخانه‌هایی می‌شد که از ارتفاعات سرازیر شده و به دره‌ها می‌ریختند.
مهاجرت‌های اجباری پس از پایان دوره سرسبز
خشک‌سالی و پایان یک عصر
اما این اقلیم مرطوب همیشگی نبود. دکتر پترالیا اشاره کرد: «حدود ۶ هزار سال پیش، کاهش شدید بارندگی در ربع‌الخالی، شرایطی خشک و بیابانی ایجاد کرد که مردم را وادار به مهاجرت به مناطق خوش‌آب‌وهواتر کرد.»
با خشک شدن منابع آبی، سبک زندگی کوچ‌نشینان نیز دگرگون شد. شن‌های روان، شواهد بسیاری از آن دوره سرسبز را در زیر خود دفن کردند، و تنها ردی‌هایی از آن عصر باقی ماند که امروز دانشمندان را شگفت‌زده کرده است.
چه چیزی از این پژوهش می‌آموزیم؟
اگرچه دوره مرطوب هولوسن هزاران سال پیش به پایان رسید، اما یافته‌های جدید می‌توانند به درک بهتر تغییرات اقلیمی کمک کنند.
این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه نوسانات اقلیمی می‌توانند مناطق سرسبز را به بیابان‌هایی خشک و بی‌آب‌وعلف تبدیل کنند و مهاجرت‌های انسانی را به‌دنبال داشته باشند.
همچنین این شواهد، یادآور این حقیقت هستند که الگوهای آب‌وهوایی می‌توانند به‌سرعت و به‌طور چشمگیر تغییر کنند.
