حیوانات صرفاً به‌طور بی‌هدف در طبیعت پرسه نمی‌زنند؛ آن‌ها در حال جابه‌جا کردن خاک، تغییر مسیر آب و تأثیرگذاری بر اکوسیستم‌ها به روش‌هایی هستند که دانشمندان قبلاً آن را غیرممکن می‌دانستند.
تحقیقات جدید نشان می‌دهد که حیوانات در هر شکل و اندازه‌ای به‌طور شگفت‌انگیزی در شکل‌گیری مناظر نقش دارند. تاکنون چنین تنوع گسترده‌ای از این موجودات زنده که در تغییر محیط نقش دارند، به این دقت مستندسازی نشده بود.
نقش مهندسی حیوانات در اکوسیستم‌ها
پروفسور “جما هاروی”، متخصص جغرافیا در دانشگاه “کوئین مری” لندن، بیان می‌کند که این بررسی جامع درباره حیوانات به‌عنوان مهندسان محیطی، دیدگاه ما را نسبت به پویایی زیستگاه‌ها تغییر می‌دهد.
او همراه با همکارانش تلاش کرده تا مشخص کند که این موجودات دقیقاً در کجا و چگونه رسوب جابه‌جا می‌کنند، سازه می‌سازند یا مسیر آبراه‌ها را تغییر می‌دهند.
حیواناتی که چشم‌اندازها را تغییر می‌دهند
دانشمندان دهه‌ها پیش متوجه شدند که سدهای ساخته‌شده توسط سگ‌های آبی تأثیر قابل‌توجهی بر جریان رودخانه‌ها و شکل‌گیری تالاب‌ها دارند. آن‌ها تغییرات چشمگیری را در ترکیب شیمیایی آب، جمعیت ماهی‌ها و الگوهای سیل مشاهده کردند.
از آن زمان، اکتشافات جدیدی صورت گرفته که موجوداتی غیرمنتظره مانند مورچه‌ها، اسب‌های آبی و طیف گسترده‌ای از گونه‌های ماهی را به‌عنوان عاملان تغییرات محیطی شناسایی کرده است. هرکدام از این موجودات به شیوه‌ای خاص، محیط اطراف خود را تغییر می‌دهند؛ از طریق جابه‌جا کردن خاک، ساختن تپه‌ها یا حتی تغییر مسیر جریان آب.
بررسی نقش گونه‌های مختلف
تیم تحقیقاتی داده‌های مربوط به 603 گونه، جنس یا خانواده جانوری را جمع‌آوری کرده که به‌طور محسوسی سطح زمین را تغییر می‌دهند.
این متخصصان برآورد کردند که حداقل 76,000 گیگاژول انرژی هر ساله برای شکل‌دهی به مناظر به کار گرفته می‌شود، که این رقم از نظر مقیاس با رویدادهای عظیم سیل قابل مقایسه است.
با این حال، احتمالاً این تخمین کمتر از مقدار واقعی است، زیرا بسیاری از مناطق، ازجمله مناطق گرمسیری، هنوز به‌طور کامل بررسی نشده‌اند. بسیاری از این اکوسیستم‌ها محل زندگی موجودات بی‌شماری هستند که هنوز به‌طور کامل مستندسازی نشده‌اند.
بررسی دقیق‌تر حشرات
موریانه‌ها به دلیل ساختن شبکه‌های پیچیده‌ای از تپه‌های خاکی متمایز هستند، که گاه از فواصل دور نیز قابل مشاهده‌اند. کندوکاو و جابه‌جایی خاک توسط آن‌ها، الگوهای زهکشی را تغییر داده، زیستگاه‌های خرد جدیدی ایجاد می‌کند و حتی ممکن است بر الگوهای رشد گیاهان تأثیر بگذارد.
مورچه‌ها نیز با حفاری‌های کوچک اما مکرر خود، لایه سطحی خاک را تغییر می‌دهند. این فعالیت‌ها بر میزان نفوذ آب و چرخه مواد مغذی تأثیر می‌گذارد، دو عاملی که تعیین می‌کنند گیاهان چگونه رشد می‌کنند یا با مشکل مواجه می‌شوند.
نقش ماهی‌ها در تغییر آبراه‌ها
ماهی‌های سالمون هنگام آماده‌سازی محل تخم‌ریزی، شن‌های کف رودخانه را بازآرایی می‌کنند و مناطقی به نام “رِد” ایجاد می‌کنند. این حفاری ترکیب رسوبات، جریان اکسیژن و حتی توزیع مواد مغذی را تغییر می‌دهد.
گونه‌های دیگری از ماهی‌ها مانند برخی از گربه‌ماهی‌ها هنگام تغذیه یا لانه‌سازی، بستر رودخانه را به هم می‌زنند. این تغییرات می‌تواند باعث جذب گیاهان و بی‌مهرگان جدیدی شود که در آب‌های آرام یا مناطق دارای جریان سریع‌تر ساکن می‌شوند.
از بین رفتن گونه‌ها می‌تواند مناظر را دگرگون کند
مطالعه نشان می‌دهد که تقریباً 30 درصد از گونه‌های شناسایی‌شده، نادر، بومی یا در معرض تهدید هستند. اگر این حیوانات از بین بروند، شیوه‌های منحصربه‌فرد آن‌ها در جابه‌جایی زمین و آب نیز از بین خواهد رفت.
سازمان‌های محیط‌زیستی اغلب بر روی شکارچیان بزرگ یا پستانداران کاریزماتیک تمرکز می‌کنند، اما این شکل‌دهندگان طبیعی نیز سزاوار توجه هستند. فروپاشی فعالیت‌های آن‌ها می‌تواند منجر به تغییرات عمده در فرسایش، شکل‌گیری زیستگاه‌ها و جریان مواد مغذی شود.
راهبردهایی برای احیای محیط زیست
پروژه‌هایی که از گونه‌های جابه‌جا‌کننده زمین محافظت می‌کنند یا آن‌ها را مجدداً در زیستگاه‌هایشان معرفی می‌کنند، در حال افزایش هستند؛ به‌ویژه در مناطقی که با سیل و فرسایش خاک دست‌وپنجه نرم می‌کنند. با فراهم کردن فضا برای این موجودات، جوامع انسانی ممکن است بتوانند از راهی طبیعی برای کاهش سرعت آب و تثبیت زمین‌های ناپایدار استفاده کنند.
متخصصان محیط زیست، تأثیر بازگرداندن سگ‌های آبی به برخی ایالت‌های آمریکا را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که سدسازی آن‌ها می‌تواند به تجدید سفره‌های آب زیرزمینی کمک کرده و مانع از تخلیه سریع منابع آبی شود.
بررسی تأثیر حیوانات از دیدگاه ماهواره‌ای
داده‌های پیشرفته ماهواره‌ای اکنون به ما این امکان را داده که الگوهای گسترده‌ای را که توسط گونه‌هایی مانند موریانه‌ها ایجاد شده، مشاهده کنیم. گاهی تپه‌های موریانه‌ها صدها مایل کشیده می‌شوند و مناظری موزاییکی ایجاد می‌کنند که بر جریان آب و رشد پوشش گیاهی تأثیر می‌گذارد.
تصاویر با وضوح بالا همچنین نشان می‌دهند که چگونه حیوانات در مناطق بیابانی و کوهستانی، زمین را تغییر می‌دهند. این مشاهدات تأیید می‌کنند که چنگال‌ها، آرواره‌ها و سُم‌ها به همان اندازه که باد و باران، معماری سیاره ما را شکل می‌دهند، در این فرآیند نقش دارند.
مناظر سالم‌تر برای آینده
حفظ این سیستم‌های مهندسی‌شده توسط حیوانات ممکن است به بخش مهمی از راهبردهای مقاوم‌سازی اقلیم تبدیل شود. آن‌ها یک روش کم‌هزینه برای مدیریت سیل، حفظ خاک‌های حاصلخیز و حفظ زیستگاه‌های متنوعی ارائه می‌دهند که انسان‌ها به آن‌ها وابسته‌اند.
مطالعات نشان می‌دهند که بازگرداندن یا تشویق برخی از این گونه‌ها ممکن است موثرتر از راهکارهای مهندسی وسیع باشد. خوش‌بینی فزاینده‌ای وجود دارد که این معماران شگفت‌انگیز می‌توانند به ما در ایجاد مناظری سالم‌تر برای آینده کمک کنند.
پروفسور هاروی در این باره می‌گوید:
“این پژوهش نشان می‌دهد که نقش حیوانات در شکل‌دهی مناظر زمین بسیار مهم‌تر از آن چیزی است که پیش‌تر تصور می‌شد.”
تحقیقات بیشتری مورد نیاز است
همکاری گسترده‌تر جوامع محلی می‌تواند به راهکارهایی منجر شود که از توانایی‌های طبیعی حیوانات برای احیای محیط زیست استفاده کنند.
برخی مناطق از این روش‌ها استقبال کرده‌اند، اما تحقیقات بیشتری برای ارزیابی پایداری بلندمدت این راهکارها لازم است. احتمالاً با پیشرفت فناوری و رصد دقیق‌تر این معماران اکوسیستم، بینش‌های تازه‌ای به دست خواهیم آورد.
در آینده، دانشمندان قصد دارند گونه‌های بیشتری را که در جابه‌جایی خاک، هدایت آب یا شکل‌دهی زیستگاه‌ها نقش دارند، نقشه‌برداری کنند. این تلاش‌ها ممکن است درک علمی ما را ارتقا داده و نشان دهد که حیوانات نه‌تنها زیبا هستند، بلکه در شکل‌دهی پایدار جهان ما نقشی غیرقابل جایگزین دارند.
این مطالعه در مجله Proceedings of the National Academy of Sciences منتشر شده است.
