در بخشهایی از ژاپن، گونهای نادر از بامبو که تنها هر ۱۲۰ سال یکبار گل میدهد، اکنون در حال شکوفایی است. با این حال، این رویداد طبیعی شگفتانگیز با خبری نگرانکننده همراه شده است. این گیاه که با نام بامبوی هنون شناخته میشود، بهسرعت در حال ناپدید شدن است و خطر انقراض آن بیش از هر زمان دیگری احساس میشود.
پژوهشگرانی که این پدیده کمنظیر را زیر نظر دارند، شاهد مرگ همزمان بسیاری از رویشگاههای سالخورده هستند. همین موضوع این احتمال را مطرح میکند که برخی از این جمعیتها هرگز فرصت گلدهی مجدد پیدا نکنند.
اگر گلهای این بامبو نتوانند به بذر قابل رشد تبدیل شوند، مناطق وسیعی از طبیعت ژاپن که به جنگلهای متراکم بامبو برای تأمین غذا، مواد اولیه صنایع دستی و پایداری خاک وابستهاند، ممکن است بهتدریج خالی و بیکارکرد شوند.
بامبوی هنون چیست و چرا اهمیت دارد؟
گونهای که در مرکز این نگرانیها قرار دارد، Phyllostachys nigra var. henonis است که گاهی با نامهای هاچیکو یا بامبوی هنون شناخته میشود. این گیاه بامبویی بلندقد و سازگار با اقلیم معتدل است که نقش عمیقی در کشاورزی محلی، جنگلها و اقتصاد مناطق مختلف ژاپن دارد.
چرخه زندگی و مرگ بامبوی هنون
بامبوی هنون از چرخه زندگی بسیار سختگیرانهای پیروی میکند. این گیاه مونوکارپیک است؛ یعنی دههها رشد میکند، تنها یکبار و بهصورت هماهنگ گل میدهد و سپس بهطور کامل میمیرد.
بر اساس اسناد آرشیوی، گلدهی این گونه در سراسر ژاپن تنها پس از فاصلههای زمانی بسیار طولانی رخ میدهد. آخرین گلدهی سراسری ثبتشده آن به سال ۱۹۰۸ بازمیگردد.
جدیدترین تحقیقات میدانی درباره این چرخه توسط توشیهیرو یامادا از دانشگاه هیروشیما در غرب ژاپن هدایت میشود. تمرکز اصلی پژوهش او بررسی توانایی یا ناتوانی بامبوی هنون در باززایی پس از رویداد نادر گلدهی است.
در اوایل سال ۲۰۲۰، یک رویشگاه کوچک در غرب ژاپن زودتر از انتظار شروع به گلدهی کرد و فرصتی استثنایی در اختیار دانشمندان قرار داد تا کل چرخه زندگی این گیاه را بهصورت زنده مشاهده کنند.
کاربردهای بامبوی هنون در ژاپن مدرن
در ژاپن امروزی، این بامبو بهصورت بیشههای متراکم کاشته میشود و کاربردهای متعددی دارد:
- تولید جوانههای خوراکی بامبو
- استفاده از ساقههای صاف و سبز در ساختوساز
- کاربرد گسترده در صنایع دستی سنتی
با پیر شدن همزمان این بیشهها، گاهی دامنه تپهها و حاشیه درهها را پوشش میدهند و همگی در انتظار همان لحظه نادر گلدهی میمانند.
نتایج نگرانکننده یک مطالعه جدید
در یک مطالعه میدانی سهساله، یامادا و همکارانش یک رویشگاه گلدهنده را در منطقه فوکوتومی در غرب ژاپن بررسی کردند. آنها تمام ساقههای قطعهقطعهشده بامبو که به آنها کولم گفته میشود را علامتگذاری و سرنوشت هرکدام را دنبال کردند.
نتایج نشان داد بیش از ۸۰ درصد از این ساقهها در نهایت گل دادند و طی سه سال، تمام ساقههای بالغ موجود در این منطقه از بین رفتند.
«این بامبو هیچ بذر سالم و قابل جوانهزنی تولید نکرد»
یامادا این جمله را همزمان با انتشار گزارشی عمومی بیان کرد که نشان میداد تولید جوانههای جدید متوقف شده و تلاش برای بازرویی مجدد دستکم به مدت سه سال با شکست مواجه بوده است.
الگوهای مشابه در سایر مناطق ژاپن
مشاهدات بلندمدت در دیگر نقاط ژاپن نیز همین الگو را تأیید میکند. جنگلهای گلدهنده بامبو پر از خوشههای گل میشوند، اما تقریباً هیچ بذر بالغ یا نهال جدیدی از بامبوی هنون شکل نمیگیرد.
در این مطالعات، اگرچه انرژی زیادی صرف تولید گل شده، اما هم باززایی غیرجنسی و هم تکثیر از طریق بذر بسیار ضعیف باقی مانده است.
دلایل احتمالی شکست در تولید بذر
- ناسازگاری ژنتیکی: سیستمی که مانع بارور شدن گیاهان خویشاوند نزدیک میشود
- لارو مگسهای ریز از جنس Dicraeus: این لاروها داخل گلهای بامبو تغذیه میکنند و میتوانند بذرهای در حال شکلگیری را نابود کنند
تبدیل جنگل بامبو به علفزار
با گسترش گلدهی در رویشگاه فوکوتومی، ساقههای بلند بامبو بهتدریج خشک شدند و اسکلتهای چوبی آنها بدون برگ باقی ماند.
این ساقهها معمولاً برای دههها سایه و پایداری جنگل بامبو را حفظ میکنند. با مرگ آنها، نور به کف جنگل نفوذ کرد و گیاهان علفی و علفزارها بهسرعت خاک باز را اشغال کردند.
تنها ظرف یک سال، پوشش گیاهی متراکم زمینی جایگزین فضای سایهدار قبلی شد و منطقهای که زمانی تحت سلطه بامبو بود، به علفزار تبدیل شد.
تأثیر حذف بامبو بر زیستگاهها
در سراسر ژاپن، این رویشگاهها در مجموع حدود ۴۲۰ هزار هکتار از زمین را پوشش میدهند و در دامنهها، کناره رودخانهها و اطراف روستاها گسترده شدهاند.
اگر بخش بزرگی از بامبوی هنون بازنگردد، این مناطق ممکن است برای سالها بهصورت علفزار باقی بمانند. چنین تغییری زیستگاههای محلی را دگرگون میکند و منابع بامبو برای خوراک و ساخت ابزار را کاهش میدهد.
از بین رفتن این بیشهها همچنین به معنای حذف شبکهای از ریزومهای زیرزمینی است که خاک سست را در کنار هم نگه میدارند.
مطالعات انجامشده روی گونههای دیگر بامبو نشان دادهاند این سیستمهای ریشهای میتوانند:
- فرسایش خاک را کاهش دهند
- ساختار خاک را بهبود ببخشند
- به احیای زمینهای تخریبشده بهویژه در شیبهای تند کمک کنند
درسهایی از بامبوی هنون
از آنجا که بامبوی هنون بیشتر از طریق کلونهای زیرزمینی گسترش مییابد و نه بذر، کاشت مجدد از رویشگاههای سالم میتواند به بازسازی برخی مناطق پس از پایان دوره مرگ ناشی از گلدهی کمک کند.
در عین حال، مدیران منابع طبیعی باید برای سناریوی معکوس نیز آماده باشند. پس از بهبود شرایط، امکان تهاجم دوباره بیشههای قوی وجود دارد؛ پدیدهای که در دهههای اخیر در سایر جنگلهای جنس Phyllostachys در ژاپن مشاهده شده است.
دوره پس از گلدهی ممکن است تنها زمان عملی برای پاکسازی کامل بیشههای ناخواسته باشد. در این مرحله، شبکه زیرزمینی ضعیف شده و جوانههای جدیدی برای جایگزینی ساقههای مرده رشد نمیکنند.
با وجود تمام این چالشها، بامبوی هنون بیش از هزار سال در ژاپن دوام آورده است. پژوهشگران گمان میکنند جوانههای ضعیفی که از ریزومهای باقیمانده رشد میکنند، بهآرامی بین دورههای گلدهی بیشهها را بازسازی میکنند؛ هرچند این فرآیند تاکنون بهطور کامل مستند نشده است.
گلدهی پراکندهای که اکنون آغاز شده، بهمثابه یک آزمایش طبیعی عمل میکند و نشان میدهد آیا بامبوی هنون همچنان میتواند در برابر فشارهای دنیای مدرن بهتنهایی دوام بیاورد یا نه.
آنچه در دهه آینده، هم در جنگلها و هم در سیاستهای مدیریتی رخ میدهد، تعیین خواهد کرد که معنای واقعی این گلدهی یکبار در قرن چیست.
این پژوهش در مجله علمی PLOS ONE منتشر شده است.
اگر به پدیدههای نادر طبیعت و تأثیر آنها بر محیط زیست علاقهمند هستید، این مقاله را با دیگران به اشتراک بگذارید یا دیدگاه خود را در بخش نظرات بنویسید.
