در شمال بوتسوانا، زندگی در کنار فیلها بخشی عادی از روزمرگی مردم است. این کشور با حدود ۱۳۰ هزار فیل، بزرگترین جمعیت این حیوان را در جهان دارد. بسیاری از زمینهای کشاورزی دقیقاً در مسیر حرکت فیلها به سوی رودخانهها و آبشخورها قرار گرفتهاند و این یعنی تنها یک عبور شبانه یک گله میتواند ماهها تلاش یک کشاورز را در چند دقیقه نابود کند.
برای بسیاری از خانوادههای روستایی، این محصولات تنها یک منبع جانبی نیستند، بلکه اصلیترین منبع درآمد و غذا محسوب میشوند. بنابراین عبور فیلها در زمان نامناسب میتواند بهطور مستقیم میزان بقای یک خانواده تا برداشت بعدی را تعیین کند.
روشهای جلوگیری از ورود فیلها به مزارع
دکتر تمپ آدامز، پژوهشگر دانشگاه UNSW سیدنی که سالها در بوتسوانا زندگی کرده و درباره تعارض انسان و فیل تحقیق میکند، میگوید:
«همزیستی با حیوانی به این بزرگی و با چنین جمعیتی واقعاً دشوار است. برای کشاورزان، اتفاق عجیبی نیست که صبح بیدار شوند و فیل را در حیاط خود ببینند.»
فیلهای بوتسوانا بخشی از یک جمعیت بزرگ در جنوب آفریقا هستند که در گسترههای وسیع حرکت میکنند. افزایش حفاظت محیطزیست باعث رشد جمعیت فیلها شده که هرچند برای حفظ گونه مطلوب است، اما برای ساکنان مسیرهای مهاجرتی آنها مشکلات زیادی ایجاد میکند.
دکتر آدامز روی توسعه روشهایی کار میکند که بدون آسیب رساندن به فیلها، آنها را از محصولات و سکونتگاهها دور نگه دارد.
آیا زنبورها میتوانند فیلها را دور کنند؟
در برخی کشورهای آفریقایی، ایدهای جالب محبوب شده است: استفاده از زنبورهای عسل. در کنیا، موزامبیک، تانزانیا و گابون ثابت شده که فیلها از حصارهایی ساختهشده از کندوهای زنده فاصله میگیرند. دلیل آن مشخص است: بسیاری از فیلها تجربه دردناک نیشزدگی گلههای زنبور را داشتهاند.
اما بوتسوانا شرایط متفاوتی دارد. بهگفته دکتر آدامز:
«ما منطقهای بسیار خشک هستیم و خاک شنی کالاهاری شرایط ویژهای دارد. هر محدوده فیل ویژگیهای اکولوژیک متفاوتی دارد و باید قبل از اجرای ایده، آن را آزمایش کرد.»
بهجای ساخت فوری هزاران متر حصار کندویی، تیم او ابتدا آزمونی ارزانتر طراحی کرد: پخش صدای وزوز زنبورها برای فیلهای وحشی و بررسی واکنش آنها.
نتایج واکنش فیلها به صدای زنبورها
برخی فیلها با شنیدن صدای زنبورها فوراً مسیر خود را عوض کردند و دور شدند، اما برخی دیگر واکنشی نشان ندادند.
طبق یافتهها، تعداد بیشتری از فیلها به صدای زنبورها واکنش متوسط یا قوی نشان دادند در مقایسه با فیلهایی که تنها نویز سفید میشنیدند. آمار نشان داد:
- ۵۳.۳ درصد خانوادهها در آزمایش زنبورها واکنش نشان دادند.
- در گروه کنترل، این عدد تنها ۲۶.۶ درصد بود.
- چهار خانواده بیش از ۲۰ متر دور شدند، درحالیکه در گروه کنترل تنها یک خانواده این رفتار را داشت.
بهگفته دکتر آدامز، این نتیجه نشان میدهد که هرچند واکنشها متفاوتاند، اما «این نتایج بهخودی خود چشمگیر هستند». او تأکید میکند که حیوانات هوشمندی مانند فیلها واکنشهای فردی دارند و همیشه نمیتوان انتظار رفتار یکسان داشت.
چرا فیلهای بوتسوانا واکنش متفاوتی داشتند؟ کاهش جمعیت زنبورهای وحشی
یکی از توضیحات اصلی این است که تعداد زنبورهای وحشی در شمال بوتسوانا بسیار کم است. بهگفته آدامز:
«سادهترین آزمایش این است که یک ظرف عسل باز کنید و ببینید چه زمانی زنبوری میآید. در اینجا ممکن است روزها یا هفتهها طول بکشد.»
وقتی تعداد زنبورها کم باشد، احتمال نیشزدگی فیلها پایین است، بنابراین بسیاری از آنها هیچ دلیل طبیعی برای ترس از صدای زنبورها ندارند. عوامل کاهش جمعیت زنبورها شامل موارد زیر است:
- خشکی شدید منطقه
- فصل کوتاه گلدهی
- کمبود فعالیت کشاورزی
- فواصل طولانی بدون منابع پایدار آب
به همین دلیل، دکتر آدامز معتقد است که بررسی وضعیت زنبورها شاید مهمتر از ادامه آزمایشهای رفتاری فیلها باشد.
مزارع کوچک: خط مقدم تعارض انسان و فیل
در شمال بوتسوانا زمینهای کشاورزی معمولاً بین ۲ تا ۷ هکتار هستند و بسیاری از کشاورزان همچنان از روشهای سنتی مانند شخم با الاغ یا گاو استفاده میکنند. محصولات تقریباً همیشه برای تأمین معیشت خانوار کشت میشوند، نه تولید صنعتی.
کشاورزان پس از بارانها یکبار در سال میکارند و در فصل خشک برداشت میکنند. درست زمانی که آبشخورها پر از فیل هستند و محصولات رسیده مانند ذرت، سورگوم و ارزن در معرض عبور گلهها قرار دارند.
یک حمله کوچک فیلها میتواند کل غذای یک سال خانواده را از بین ببرد.
آزمایش واکنش فیلها به صدا در پارک ملی چوبه
این پژوهش در فصل خشک و زمانی انجام شد که فیلها در حال استراحت روی زمین بودند. هدف این بود که فیلها در لحظه آزمایش هیچ محرک دیگری نداشته باشند تا واکنش آنها به صدا واضحتر باشد.
دکتر آدامز قصد دارد آزمایش را در مناطق دیگر بوتسوانا بهویژه نزدیک مزارع تجاری تکرار کند تا ببیند شرایط محلی چگونه بر رفتار فیلها اثر میگذارد.
همزمان، تمرکز پژوهشگران در حال حرکت به سوی ارزیابی احیای جمعیت زنبورها است؛ موضوعی که هم برای گردهافشانی و هم کاهش تعارض با فیلها اهمیت دارد.
این مطالعه با حمایت مؤسسه Elephants Without Borders و با مشارکت دکتر «لوسی کینگ» از سازمان Save the Elephants انجام شد؛ فردی که نخستین بار ایده حصار کندویی را در شرق آفریقا مطرح کرد. نتایج کامل این پژوهش در مجله Pachyderm منتشر شده است.
جمعبندی: نقش زنبورها در مدیریت تعارض انسان و فیل
اگرچه همه فیلهای بوتسوانا از زنبورها نمیترسند، اما نتایج نشان میدهد که این روش میتواند در شرایط خاص منطقهای مؤثر باشد. تقویت جمعیت زنبورها شاید راهی دوگانه باشد که هم به محیطزیست سود میرساند و هم از مزارع محافظت میکند.
