پرندگان، موجوداتی که هر روز در اطرافمان می‌بینیم، هنوز هم اسرار زیادی در خود پنهان دارند. کدام گونه‌ها سریع‌تر در حال ناپدید شدن هستند؟ چند گونه در ارتفاعات کوهستانی زندگی می‌کنند؟ یا کدام پرندگان لانه خود را در حفره درختان می‌سازند؟
پس از ۲۶ سال تلاش بی‌وقفه، پروژه‌ای عظیم پاسخی برای تمام این پرسش‌ها – و حتی بیشتر از آن – فراهم کرده است. نتیجه این کار، پایگاه داده‌ای عظیم به نام BIRDBASE است.
پایگاه داده‌ای برای تمام پرندگان جهان
این پایگاه داده جهانی که به‌تازگی در دسترس پژوهشگران قرار گرفته، اطلاعاتی از نزدیک به ۱۱٬۶۰۰ گونه پرنده از سراسر جهان را گردآوری کرده است. اما جالب است بدانید که این پروژه با یک طرح بزرگ آغاز نشد، بلکه از یک پرسش ساده شکل گرفت.
داستان از کجا شروع شد؟
در سال ۱۹۹۹، یک دانشجوی دکترا تنها یک هدف ساده داشت: می‌خواست بداند چند گونه از پرندگان گرمسیری که نزدیک زمین جنگل زندگی می‌کنند و از حشرات تغذیه می‌کنند، در خطر انقراض هستند. اما هیچ داده‌ای درباره این موضوع وجود نداشت.
او متوجه شد:
«این آمار وجود ندارد، چون هیچ‌کس تمام پرندگان جهان را بر اساس رژیم غذایی و وضعیت حفاظتی آن‌ها تحلیل نکرده است.»
بنابراین تصمیم گرفت خودش این کار را انجام دهد. آن دانشجو کسی نبود جز چاغان شکرچیوغلو (Çağan Şekercioğlu)، زیست‌شناس حفاظت از طبیعت در دانشگاه یوتا. پرسشی ساده در مسیر زندگی او تبدیل به پروژه‌ای مادام‌العمر شد.
در BIRDBASE چه چیزی وجود دارد؟
این پایگاه شامل ۷۸ ویژگی برای هر یک از ۱۱٬۵۸۹ گونه پرنده، در قالب ۲۵۴ خانواده پرندگان است. ویژگی‌ها شامل مواردی مانند:
- اندازه و جرم بدن
- نوع زیستگاه
- رژیم غذایی
- نوع لانه
- تعداد تخم‌ها در هر بار زادآوری
- الگوی حرکتی و محدوده ارتفاعی
- و وضعیت حفاظتی گونه‌ها
اگرچه هنوز برای چند گونه نادر داده‌های محدودی وجود دارد، اما BIRDBASE کامل‌ترین مجموعه اطلاعات درباره ویژگی‌های زیستی پرندگان است که تاکنون گردآوری شده و اکنون به‌صورت آزاد و رایگان در اختیار عموم دانشمندان قرار دارد.
کاربردهای علمی و زیست‌محیطی
دانشمندان از این داده‌ها برای کشف الگوها استفاده می‌کنند: چرا برخی پرندگان بیش از دیگران در خطر هستند؟ رفتار آن‌ها چگونه بر بقا تأثیر می‌گذارد؟ و واکنششان به تغییرات اقلیمی و از دست رفتن زیستگاه چیست؟
پژوهش جهانی روی پرندگان
چند سال طول کشید تا شکرچیوغلو پاسخ پرسش نخست خود را بیابد: ۲۷٪ از پرندگان حشره‌خوارِ زیر درختان گرمسیری، در معرض خطر یا نزدیک به خطر انقراض هستند.
اگرچه این آمار فرضیه اولیه رساله دکترای او را تأیید نکرد، اما ارزش علمی بالایی داشت و به داده‌ای کلیدی برای پژوهشگران پرنده‌شناس در سراسر جهان تبدیل شد.
پیش از انتشار رسمی هم، داده‌های BIRDBASE در ده‌ها مطالعه علمی مورد استفاده قرار گرفته و به نوشتن مقالات و کشف‌های تازه کمک کرده‌اند. تاکنون ۹۸ مقاله علمی از خود شکرچیوغلو بر پایه همین پایگاه داده نوشته شده و بیش از ۱۴٬۰۰۰ بار در پژوهش‌های دیگر ارجاع داده شده‌اند.
مهم‌ترین یافته‌ها از BIRDBASE
یکی از نتایج چشمگیر این پروژه نشان می‌دهد که ۵۴٪ از گونه‌های پرندگان جهان حشره‌خوار هستند و بسیاری از آن‌ها در خطر انقراض قرار دارند. بیشتر این پرندگان ساکن جنگل‌های گرمسیری هستند و به گفته شکرچیوغلو:
«این گروه بسیار مهم است و جمعیتشان در حال کاهش است. آن‌ها حتی بدون شکار هم بسیار حساس‌اند.»
یافته دیگر این است که پرندگان دریایی که از ماهی تغذیه می‌کنند نیز در معرض خطر بالای نابودی هستند. در مقابل، پرندگان میوه‌خوار نقشی حیاتی در جنگل‌های استوایی دارند.
«مهم‌ترین پخش‌کنندگان بذر در مناطق گرمسیری، پرندگان میوه‌خوار هستند. در برخی جنگل‌های استوایی بیش از ۹۰٪ از بذر گیاهان چوبی توسط این پرندگان پراکنده می‌شود. آن‌ها میوه را می‌خورند، دانه را در جای دیگری دفع می‌کنند و بذر جوانه می‌زند.»
این جزئیات هرچند کوچک به نظر برسند، برای حفظ اکوسیستم‌ها و برنامه‌ریزی جهت حفاظت از گونه‌ها حیاتی هستند. اگر پرندگان ناپدید شوند، نقش زیست‌محیطی‌شان نیز از بین می‌رود.
از میدانی تا صفحه‌گسترده
ایجاد BIRDBASE یک شبه اتفاق نیفتاد. این کار حدود ۳۰ سال‌نفر (person-years) زمان برد؛ از مشاهده پرندگان در طبیعت گرفته تا ورود دقیق داده‌ها در نرم‌افزارهای صفحه‌گسترده. اطلاعات از منابعی چون BirdLife International و Birds of the World استخراج و سازمان‌دهی شد.
هزاران ساعت صرف شد تا اطلاعات مربوط به لانه‌ها، ویژگی‌ها و تعاریف به دقت تنظیم شوند. نتیجه آن، یک فایل اکسل قابل دانلود است که هر سطر آن به یک گونه پرنده اختصاص دارد.
شکرچیوغلو این پروژه را با یک کلیسای قدیمی مقایسه می‌کند: همیشه در حال استفاده، اما هرگز کاملاً تمام نشده. او با لبخند می‌گوید:
«اگر امروز دانشجویی نزد من بیاید و بگوید می‌خواهم برای پایان‌نامه‌ام داده‌های تمام پرندگان جهان را وارد کنم، می‌گویم: نه، این کار را نکن! هرگز فارغ‌التحصیل نخواهی شد!»
پرندگان هنوز به توجه ما نیاز دارند
با وجود همه این داده‌های جدید، هنوز جای کار زیادی باقی است. شکرچیوغلو می‌گوید:
«پرندگان شناخته‌شده‌ترین گروه جانوری در جهان هستند، اما با وجود این شناخت بالا، هنوز شکاف‌های بزرگی در داده‌های مربوط به آن‌ها وجود دارد.»
BIRDBASE به دانشمندان ابزاری داده تا پرسش‌های بزرگ‌تری مطرح کنند، پاسخ‌های دقیق‌تری بیابند و سیاست‌های حفاظتی مؤثرتری تدوین کنند. این پروژه همچنین یادآور می‌شود که هنوز چیزهای زیادی درباره موجوداتی که هر روز بالای سرمان پرواز می‌کنند، نمی‌دانیم.
پروژه‌ای که با یک نفر و یک پرسش آغاز شد، اکنون به منبعی جهانی برای حفاظت از پرندگان و تنوع زیستی تبدیل شده است.
نتایج کامل این پژوهش در مجله Scientific Data منتشر شده است.
اگر به دنیای شگفت‌انگیز پرندگان علاقه‌مندید، مقاله‌های مرتبط ما درباره حفاظت از گونه‌های در خطر را بخوانید و دیدگاه خود را با دیگر علاقه‌مندان به اشتراک بگذارید.
