ایستادن در لبه آب همیشه این احساس را زنده می‌کند که ساحل جاودانه است. موج‌ها در آهنگی یکنواخت می‌رسند. باد روی شن‌ها حرکت می‌کند. مردم برای کار، آرامش یا لذت کنار دریا جمع می‌شوند. اما واقعیت این است که این مکان‌ها بسیار سریع‌تر از آنچه تصور می‌کنیم در حال تغییر هستند.
دانشمندان هشدار می‌دهند که فرسایش ساحل به دلیل تغییرات اقلیمی، فشار انسانی، توسعه شهری و کمبود رسوب طبیعی رو به افزایش است. اگر اقدام فوری انجام نشود، بسیاری از سواحل تا پایان قرن از میان می‌روند.
سواحل در آستانه فرسایش گسترده
در رویداد FAPESP Day در مونته‌ویدئو، پژوهشگران هشدار دادند که تغییرات ساحلی اکنون یک بحران منطقه‌ای و جهانی است.
عمر دفئو، دانشمند علوم دریایی در دانشگاه جمهوری (UdelaR)، می‌گوید: «تقریباً نیمی از سواحل تا پایان قرن ناپدید می‌شوند.»
او تأکید کرد که اوروگوئه، برزیل، آرژانتین و دیگر کشورهای منطقه تنها در صورتی می‌توانند سواحل خود را نجات دهند که همکاری گسترده و سیاست‌های مشترک داشته باشند.
نقش باد، موج و رسوب در پویایی ساحل
سواحل سیستم‌هایی زنده هستند که باد، موج و رسوب آن‌ها را شکل می‌دهد. کوچک‌ترین اختلال در این چرخه، تخریب سریع را آغاز می‌کند.
ساخت‌وساز شهری در بسیاری از مناطق سبب حذف تپه‌های شنی طبیعی شده است. تپه‌هایی که نقش سپر دفاعی در برابر طوفان دارند. نبود این ساختارها قدرت موج را مستقیماً به مناطق مسکونی منتقل می‌کند.
چگونه شن در ساحل حرکت می‌کند؟
دفئو توضیح می‌دهد که ساحل از سه بخش به‌هم‌پیوسته تشکیل شده است:
- تپه شنی: در بالای خط جزر قرار دارد و توسط باد ساخته می‌شود.
- پهنه ساحل: منطقه میان جزر و مد است که در چرخه روزانه از آب خارج یا در آب فرو می‌رود.
- فراساحل غوطه‌ور: بخش زیر آب که وارد ناحیه موج‌خیز می‌شود.
باد شن را از خشکی به سمت دریا می‌برد. موج این شن را دوباره به ساحل بازمی‌گرداند. این تبادل مداوم، ساحل را در حالت تعادل نگه می‌دارد.
آسیب‌پذیری ساحل در برابر طوفان
طوفان‌ها این تعادل را آزمایش می‌کنند. تپه‌های شنی ضربه نخست موج را جذب می‌کنند. اما ساخت‌وساز روی تپه‌ها این سد طبیعی را حذف کرده است. همین موضوع سبب افزایش خطر برای ساکنان مناطق ساحلی می‌شود.
وقتی تنها یک بخش ضعیف شود، کل سامانه واکنش زنجیره‌ای نشان می‌دهد.
پویایی پنهان سواحل؛ مورفودینامیک
پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد سواحل دائماً در حال سازگاری با نیروهای فیزیکی هستند؛ مفهومی که «مورفودینامیک» نام دارد.
وقتی الگوی موج تغییر می‌کند، رسوب جابه‌جا می‌شود. وقتی رسوب جابه‌جا می‌شود، شکل ساحل تغییر می‌کند. همین چرخه به‌طور مداوم تکرار می‌شود.
سواحل پهن با ماسه ریز سریع‌تر به تغییرات واکنش نشان می‌دهند و بین دو حالت «بازتابی» و «پخش‌کننده» جابه‌جا می‌شوند.
چرا سواحل توان بازسازی خود را از دست می‌دهند؟
افزایش سطح دریا باعث می‌شود آب بیشتر به سمت خشکی فشار وارد کند. موج‌های قوی‌تر رسوب را سریع‌تر دور می‌کنند. سازه‌های انسانی مانند اسکله‌ها و دیوارهای ساحلی نیز مانع حرکت شن می‌شوند. با کاهش رسوب تازه، ساحل نمی‌تواند بین حوادث طبیعی ترمیم شود.
نتیجه این است که سواحل شکننده‌تر می‌شوند و فرسایش شتاب می‌گیرد.
تصمیم‌های محلی که تأثیر جهانی دارند
دفئو و همکاران برزیلی او ۹۰ نقطه را در ۳۰ ساحل شمال سائوپائولو بررسی کردند. نتایج نشان داد:
- استفاده سنگین از ساحل، تنوع زیستی را کاهش می‌دهد.
- ساخت‌وساز روی شن و پاکسازی مکانیکی ساحل، زیست‌توده را کاهش می‌دهد.
- تنها یک شاخص افزایش یافت: فراوانی گونه‌های فرصت‌طلب مثل پلی‌کیت‌ها که از مواد آلی انسانی تغذیه می‌کنند.
دفئو گفت: «مهم‌ترین نتیجه این بود که اثرات انسانی محدود به همان محل نمی‌ماند.»
فشار روی شن خشک باعث آسیب در مناطق عمیق‌تر نیز شد. این یعنی کوچک‌ترین تصمیم محلی می‌تواند اکوسیستم گسترده‌ای را دگرگون کند.
روند جهانی فرسایش ساحل
پژوهشی بین‌المللی که در مجله Frontiers in Marine Science منتشر شد، ۳۱۵ ساحل را بررسی کرد که یک‌پنجم آن‌ها دچار فرسایش شدید بودند.
این مطالعه سطح دریا، باد و الگوی موج را ارزیابی کرد و نشان داد سواحل «بازتابی» بیشترین آسیب را از ترکیب توسعه انسانی و فشار اقلیمی می‌بینند.
رسوب کمتر، ساحل کمتر
بسیاری از رودخانه‌ها به دلیل سدسازی رسوب بسیار کمتری به دریا می‌رسانند. سازه‌های ساحلی نیز مانع حرکت شن در امتداد خط ساحلی می‌شوند. بدون رسوب تازه، ساحل باریک می‌شود و به حالت قبلی بازنمی‌گردد.
لزوم اقدام منطقه‌ای و جهانی
مقام‌هایی از اروگوئه و برزیل نیز در نشست اقیانوس‌شناسی مونته‌ویدئو حضور داشتند که نشان‌دهنده اهمیت این بحران است.
پیام رویداد روشن بود: سواحل تغییر می‌کنند چون اقلیم و انتخاب‌های انسانی هر روز آن‌ها را تحت فشار قرار می‌دهند. حفاظت از سواحل نیازمند همکاری منطقه‌ای، راهنمایی علمی و احترام به فرآیندهای طبیعی است.
ارزش ساحل برای زندگی مردم روشن است. اکنون علم نیز نشان می‌دهد که این سیستم تا چه اندازه حساس و به‌هم‌پیوسته است.
این تحقیقات توسط FAPESP حمایت شده و نتایج در مجله Marine Pollution Bulletin منتشر شده است.
نتیجه‌گیری: آینده سواحل به تصمیم‌های امروز ما بستگی دارد
بحران فرسایش ساحل اکنون یک هشدار جدی است. اگر بازسازی طبیعی رسوب، حفاظت از تپه‌های شنی و برنامه‌ریزی مشترک اجرا نشود، بسیاری از سواحل در دهه‌های آینده ناپدید می‌شوند. آینده شهرهای ساحلی کاملاً وابسته به انتخاب‌های فعلی ماست.
اگر به آینده شهرهای ساحلی اهمیت می‌دهی، این مقاله را با دیگران به اشتراک بگذار یا نظر خود را درباره وضعیت سواحل بیان کن.
