حدود ۶ هزار سال پیش، جوامعی که در سرزمین امروزی ارمنستان زندگی میکردند، سنگهایی عظیم و چندتنی را به مراتع مرتفع کوهستانی منتقل کردند. این سنگها که به «سنگهای اژدها» شهرت دارند، امروز یکی از شگفتانگیزترین نمونههای مهندسی، آیین و مدیریت منابع آب در دوران پیشاتاریخ به شمار میروند.
سنگهای اژدها؛ یادمانهایی برنامهریزیشده، نه تصادفی
یک مطالعه علمی جدید نشان میدهد این سنگهای عظیم که وزن برخی از آنها به چهار تن میرسد، صرفاً یادمانهایی تصادفی نبودهاند. پژوهشگران ثابت کردهاند که سنگهای اژدها بخشی از یک سیستم دقیق برای مدیریت، کنترل و تقدیس آب در ارتفاعات بودهاند.
در این پژوهش، ۱۱۵ سنگ اژدها در سراسر فلات ارمنستان بررسی شد و الگوهای روشنی به دست آمد.
این سنگها بهطور منظم در امتداد چشمهها، دریاچهها و کانالهای آبیاری باستانی قرار گرفتهاند و کل چشمانداز را به نوعی نقشه مقدس آب تبدیل کردهاند.
پیوند سنگهای اژدها با مسیرهای آبی
سنگهای اژدها که در زبان محلی «ویشاپ» نامیده میشوند، سنگهای ایستادهای هستند که با اسطورههای اژدها و آیینهای مرتبط با آب پیوند دارند.
بسیاری از این سنگها به شکل ماهیهای کشیده یا پوست حیوانات طراحی شدهاند و ارتفاع آنها معمولاً بین ۶ تا ۱۸ فوت است.
این تحقیق به سرپرستی «واهه گورزادیان» از دانشگاه دولتی ایروان انجام شده است. او با استفاده از تحلیلهای کمی به سبک فیزیک، تلاش میکند معناهای اجتماعی و آیینی نهفته در آثار باستانی را از دل دادهها استخراج کند.
انواع سنگهای اژدها
دانشمندان سنگهای اژدها را به سه گروه اصلی تقسیم میکنند:
- سنگهای ماهیشکل
- سنگهای پوستمانند
- سنگهای ترکیبی
سنگهای ماهیشکل اغلب در ارتفاعات بالا و نزدیک چشمههای کوهستانی دیده میشوند، در حالی که نمونههای پوستمانند بیشتر در درههای میانی قرار دارند؛ جایی که کشاورزی و آبیاری انجام میشده است.
تاریخگذاری و ارتباط با آغاز کشاورزی
برای آزمودن فرضیه وجود یک آیین پرستش آب، پژوهشگران از روش تاریخگذاری رادیوکربن در کنار نقشهبرداری دقیق استفاده کردند.
نتایج نشان داد بسیاری از این سنگها به بازه زمانی حدود ۴۲۰۰ تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد بازمیگردند؛ دورهای که همزمان با شکلگیری نخستین سیستمهای آبیاری و کشاورزی پایدار در منطقه بوده است.
انتقال سنگهای چهار تنی به ارتفاعات کوهستانی
بیشتر سنگهای اژدها از سنگهای آتشفشانی تیرهرنگ مانند بازالت ساخته شدهاند؛ سنگهایی که حتی با ابزارهای مدرن نیز برش آنها دشوار است.
یکی از این سنگها با نام «کاراکاپ ۳» در ارتفاع حدود ۹۲۰۰ فوت از سطح دریا قرار دارد و وزنی نزدیک به ۹۵۰۰ پوند دارد. در چنین ارتفاعی، زمین بخش زیادی از سال پوشیده از برف است و فصل کار بسیار کوتاه خواهد بود.
سازندگان ناچار بودند سنگ را استخراج کنند، تمام سطوح آن را صیقل دهند، نقشپردازی کنند و سپس با گروههای سازمانیافته، تجهیزات ابتدایی و تدارکات غذایی، آن را به سمت بالا بکشند.
برخلاف انتظار، دادهها نشان میدهد سنگهای بزرگ و سنگین به همان اندازه در ارتفاعات بالا دیده میشوند که در مناطق پایینتر.
«نخستین تحلیل آماری از توزیع ارتفاع و اندازه این سنگها نشان میدهد ساخت آنها بهطور آگاهانه پرزحمت بوده و تصادفی انجام نشده است.»
این یافتهها فرضیه ارتباط نزدیک سنگهای اژدها با یک آیین باستانی مرتبط با آب را تقویت میکند.
زندگی در ارتفاعات عصر کالکولتیک
سنگهای اژدها به دوره کالکولتیک تعلق دارند؛ دورهای که انسانها استفاده از ابزارهای سنگی را با قالبریزی مس ترکیب کردند.
در این دوران، ساکنان فلات ارمنستان دامداری را با کشت محدود غلات در هم آمیختند و بهتدریج با ساخت سازههای دائمی، چشمانداز طبیعی را تغییر دادند.
در منطقه تیرینکاتار، واقع در دامنههای کوه آراگاتس، باستانشناسان ۴۶ نمونه زغال و استخوان از لایههای اطراف سنگها جمعآوری کردند.
این نمونهها نشان میدهد دستکم دو سنگ اژدها در محیطی برپا شدهاند که پیشتر با گورستانها، دایرههای سنگی و اردوگاهها شناخته میشده است.
نقشههای آب و جایگاه آیینی سنگها
با ترسیم موقعیت تمام سنگها روی نقشههای دقیق، پژوهشگران دو بازه ارتفاعی شاخص را شناسایی کردند.
گروه نخست در حدود ۶۲۰۰ فوت، نزدیک زمینهای کشاورزی حاشیه درهها قرار دارد و گروه دوم در ارتفاع حدود ۸۹۰۰ فوت، جایی که برف و چشمهها شکل میگیرند.
سنگهای ارتفاع بالاتر معمولاً مشرف به چراگاهها و تالابهای طبیعی هستند؛ مکانهایی که ذوب برف را ذخیره کرده و حتی در تابستانهای خشک نیز آبرسانی میکنند.
برخی از سنگها در تیرینکاتار بهگونهای چیده شدهاند که به سمت کوه آراگاتس یا منبع اصلی آب پاییندست اشاره دارند.
این همراستاییها نشان میدهد آیینها، راهپیماییهای فصلی یا زیارتهایی وجود داشته که قلهها، چشمهها و مزارع را به یک منظره آیینی واحد پیوند میداده است.
درسهایی از سنگهای اژدها
سرگذشت سنگهای اژدها به دوران پیشاتاریخ محدود نماند. قرنها بعد، کاتبان پادشاهی اورارتو نوشتههای میخی را بر برخی از این سنگها حک کردند و در دورههای مسیحی، صلیبهایی بر آنها افزوده شد.
امروزه تیرینکاتار و سنگهای اژدهای آن در فهرست موقت میراث جهانی یونسکو قرار دارند و بهعنوان بخشی از یک چشمانداز آیینی کوهستانی گسترده شناخته میشوند.
زائران با باورهای گوناگون هنوز هم به این منطقه میآیند و سنگچینها و نذوراتی در کنار این یادمانهای باستانی بر جای میگذارند.
در مقیاس جهانی، مکانهایی مانند ماچوپیچو در پرو یا زیارتگاههای هیمالیا نشان میدهند کوهستانها همواره کانون توجه آیینی بودهاند، اما ویژگی منحصربهفرد نمونه ارمنستان، قدمت بسیار بالای آن است.
این پژوهش جدید نشان میدهد جوامع شش هزار سال پیش، با صرف نیروی کار عظیم، کل سامانههای کوهستانی را حول این باور شکل دادهاند که آب، محور زندگی است.
نتیجهگیری
سنگهای اژدها گواهی روشن هستند بر اینکه انسانهای باستانی نهتنها مهارت فنی بالایی داشتند، بلکه ارزش آب، کار جمعی و باور مشترک را بهخوبی درک میکردند و آن را در مقیاسی بزرگ به نمایش میگذاشتند.
منبع: این پژوهش در نشریه علمی Heritage Science منتشر شده است.
اگر به باستانشناسی، تاریخ مدیریت آب یا آیینهای کهن علاقهمند هستید، این مقاله را با دیگران به اشتراک بگذارید یا دیدگاه خود را در بخش نظرات بنویسید.
