زمین هر سال بخش قابل توجهی از آب شیرین خود را از دست میدهد. فشار روزافزون جمعیت، کشاورزی، و توسعه شهری باعث شده منابع آبی با سرعتی نگرانکننده کاهش یابد. براساس یک گزارش تازه از بانک جهانی، سیاره ما سالانه حدود 324 میلیارد مترمکعب آب شیرین از دست میدهد؛ رقمی که میتواند نیاز سالانه نزدیک به 280 میلیون نفر را تأمین کند. این روند رو به افزایش، ریسک کمآبی را برای جوامعی که همین حالا نیز در تنگنا هستند، سنگینتر میکند.
زمین چگونه آب شیرین خود را از دست میدهد؟
برای بررسی این موضوع، پژوهشگران دانشگاه توئنته (UT) دادههای ماهوارهای مربوط به آبهای سطحی، رطوبت خاک و ذخایر زیرزمینی را با اطلاعات دقیق درباره کاربری زمین، نوع محصولات و شرایط اقلیمی ترکیب کردند. این دادهها روی شبکهای با ابعاد ده کیلومتر در ده کیلومتر تحلیل شدند تا الگوهای محلی که در میانگینهای ملی پنهان میمانند آشکار شوند.
این تحقیق به سرپرستی «ریک هوخبوم»، استاد مدیریت آب و مدیر شبکه Water Footprint، انجام شد. او تأکید میکند:
«میتوانیم در مصرف آب صرفهجویی کنیم، اما اگر بیشتر از میزان جایگزینی برداشت کنیم، ذخایرمان روزی تمام میشود.»
نقشه جدید نشان میدهد بسیاری از مناطق جهان اکنون «در محدوده قرمز» قرار دارند؛ مناطقی که به رودخانههای درحال خشک شدن یا سفرههای زیرزمینی تحت فشار وابستهاند. سرعت بالای خشک شدن در نواحی پرجمعیت و کشاورزی سنگین، پیامدهای مستقیم بر قیمت غذا، اشتغال و مهاجرت دارد.
کشاورزی؛ بزرگترین عامل از دست رفتن آب شیرین
بیشتر آب برداشتشده از رودخانهها، دریاچهها و سفرههای زیرزمینی به بخش کشاورزی اختصاص دارد. در مقیاس جهانی، حدود 70 درصد برداشت آب شیرین به کشاورزی تعلق دارد و صنایع و بخش خانگی تنها بخش باقیمانده را مصرف میکنند.
با توجه به اینکه بخش زیادی از این آب از طریق تبخیر و تعرق گیاه از دست میرود، آب مصرفی مزرعه معمولاً پس از یک بار استفاده، دیگر قابل بهرهبرداری محلی نیست. در مناطق خشک که کشاورزی بر پایه پمپاژ است، برداشت سنگین آب باعث میشود سطح سفرههای زیرزمینی پیوسته پایین برود.
این روند در بلندمدت هزینه پمپاژ را افزایش میدهد و بسیاری از کشاورزان کمدرآمد ممکن است نتوانند به منابع باقیمانده دسترسی پیدا کنند. همزمان، رشد شهرها نیز مصرف آب را در بخش خانگی، خدماتی و سیستمهای سرمایشی افزایش میدهد و تصمیمگیری را دشوارتر میکند.
نقش تجارت جهانی؛ آب پنهان در محصولات
مفهوم «آب مجازی» نشان میدهد که مصرفکنندگان هنگام خرید غذا، پوشاک یا لوازم الکترونیکی، درواقع آب مصرفشده در تولید این کالاها را نیز «میخرند».
بر اساس پژوهشهای جدید، حدود یکچهارم کل آب مصرفشده در کشاورزی در قالب محصولات کشاورزی بین کشورها جابهجا میشود. بنابراین بخش بزرگی از آب یک منطقه در قالب صادرات غذایی به مناطق دیگر منتقل میشود.
هوخبوم توضیح میدهد:
«وقتی یک پلیور نخی در پاکستان تولید میشود اما در کشور دیگری فروخته میشود، درواقع آب منطقهای که دچار کمآبی است، صرف تأمین نیاز مصرفکنندهای در نقطهای دوردست شده است.»
به همین دلیل، آب یک مسئله کاملاً محلی نیست، بلکه به الگوهای تجارت، رفتار مصرفکننده و سیاستهای کشاورزی در سایر مناطق نیز وابسته است.
افزایش تنش آبی و تأثیر آن بر زندگی مردم
تنش آبی نشاندهنده سهم آب قابل دسترس است که توسط انسان برداشت میشود. در مناطقی که این میزان از حدی مشخص بالاتر میرود، رقابت میان کاربران افزایش یافته و خطر کمبود شدیدتر میشود.
نقشه جدید نشان میدهد بخشهای بزرگی از شمال هند، آمریکای مرکزی، اروپای شرقی و خاورمیانه اکنون در حوضههایی قرار دارند که هم تقاضا و هم تنش آبی در آنها در حال افزایش است.
در آفریقای سیاه، خشکسالی ناشی از کمبود آب هر سال بین 600 هزار تا 900 هزار شغل را تهدید میکند؛ بهویژه در جوامع روستایی و میان زنان و کارگران سالخورده.
خشک شدن قارهای همچنین احتمال وقوع آتشسوزیهای جنگلی را افزایش میدهد. طبق گزارش، حتی افزایش کمدامنه در نرخ کاهش آب شیرین میتواند احتمال آتشسوزی را بیش از 25 درصد بالا ببرد و این رقم در مناطق حساس از نظر تنوع زیستی به حدود 50 درصد میرسد.
رودخانهها و سفرههای رو به کاهش باعث میشوند اکوسیستمها جریان حیاتی خود را از دست بدهند. تالابها خشک میشوند، جمعیت ماهیان سقوط میکند و خاکها فرسوده میشوند. حتی اگر بارشها بازگردد، بازسازی چنین مناطقی دشوار است.
راهکارهای پایدار برای نجات آب شیرین
امیدبخشترین بخش گزارش، شواهدی است که نشان میدهد اصلاح الگوهای کشاورزی میتواند صرفهجویی عظیمی ایجاد کند. طبق برآوردها، انتقال کشت برخی محصولات به مناطقی با بازده بالاتر میتواند مصرف جهانی آب را کاهش دهد.
تنها با اصلاح الگوی کاربری اراضی کشاورزی، جهان میتواند سالانه حدود 137 میلیارد مترمکعب آب شیرین صرفهجویی کند؛ معادل نیاز بیش از 100 میلیون نفر.
افزایش کارایی آبیاری نیز نقشی کلیدی دارد. استفاده از روشهایی مانند آبیاری قطرهای، سامانههای بارانی، پوششدهی کانالها و زمانبندی هوشمند میتواند اتلاف آب را کاهش دهد.
نقش سیاستگذاری در مدیریت آب
دولتها میتوانند با قیمتگذاری واقعی آب بر اساس سطح کمبود، حمایت از کشاورزی کارآمد و سرمایهگذاری در شبکههای شهری بدون نشت، مدیریت منابع را بهبود دهند.
شرکتها و کشاورزان نیز با تحلیل ردپای آب میتوانند انتخابهای هوشمندانهتری داشته باشند؛ از انتخاب تأمینکنندگان کممصرف گرفته تا برنامهریزی تولید در مناطقی که منابع آب پایدارتر دارند.
ابزارهای پایش جدید، آب را به یک شاخص قابلاندازهگیری و قابل رهگیری تبدیل میکنند؛ مشابه آمارهای مرتبط با کربن یا اشتغال. ترکیب دادههای ماهوارهای، مدلهای اقتصادی و شاخصهای بینالمللی تنش آبی به تصمیمگیرندگان کمک میکند نقاط بحرانی را قبل از تبدیل شدن به بحرانهای واقعی شناسایی کنند.
هوخبوم میگوید:
«وضعیت نگرانکننده است، اما ناامیدکننده نیست. وقتی بدانیم کجا بیشترین فشار وجود دارد، میتوانیم همانجا مؤثرترین تغییرات را ایجاد کنیم.»
اجرای این شناخت در سیاستها و مدیریت منابع تعیین میکند که آیا روند خشکی قارهای سرعت میگیرد یا جهان میتواند آیندهای پایدارتر و متعادلتر برای آب شیرین رقم بزند.
این گزارش در مجموعه «Global Water Monitoring Report» بانک جهانی منتشر شده است.
اگر این مقاله برایتان مفید بود، دیدگاههای خود را درباره بحران آب در کشورمان بنویسید یا آن را با دوستان خود به اشتراک بگذارید.
