دهه‌هاست که خزندگان — از جمله لاک‌پشت‌ها — در حاشیه بحث‌های مربوط به ادراک و احساس جانوری قرار داشته‌اند. در ذهنیت عمومی، این موجودات اغلب به عنوان موجوداتی ساده و صرفاً غریزه‌محور تصور می‌شوند که از احساسات پیچیده و آگاهی بی‌بهره‌اند.
برخلاف پستانداران و پرندگان، خزندگان به ندرت احساسات آشکار از خود نشان می‌دهند، مسئله‌ای که باعث شده بسیاری توانایی آن‌ها در درک احساسی را نادیده بگیرند.
کشف تازه درباره خلق و خو در لاک‌پشت‌ها
اما مطالعه‌ای جدید از دانشگاه لینکلن این دیدگاه را به چالش کشیده است. این تحقیق شواهدی قانع‌کننده ارائه می‌دهد که لاک‌پشت‌های پای قرمز (Chelonoidis carbonaria) قادر به تجربه حالات خلقی بلندمدت هستند.
این پژوهش که در مجله Animal Cognition منتشر شده، نشان می‌دهد که لاک‌پشت‌ها بسته به شرایط محیطی، می‌توانند خوش‌بین یا بدبین باشند. این حالات احساسی بر نحوه واکنش آن‌ها نسبت به دنیای پیرامون‌شان اثرگذار است.
اهمیت نتایج این پژوهش
اگر لاک‌پشت‌ها هم دچار نوسانات خلقی مانند پستانداران و پرندگان می‌شوند، باید در نحوه نگهداری از آن‌ها در اسارت و جایگاه‌شان در بحث هوشیاری جانوری بازنگری کنیم.
تفاوت «احساس» و «خلق» در جانوران
تعریف احساس و خلق
- احساس (Emotion): واکنشی کوتاه‌مدت به یک موقعیت آنی، مانند ترس در هنگام تعقیب یا شادی هنگام یافتن غذا.
- خلق (Mood): حالتی پایدارتر که مانند پس‌زمینه احساسی عمل می‌کند و بر نحوه درک و تفسیر تجربیات جدید تأثیر می‌گذارد.
مفهوم «سوگیری شناختی»
در انسان و دیگر پستانداران، دانشمندان برای سنجش خلق از آزمون‌های سوگیری شناختی (Cognitive Bias Tasks) استفاده می‌کنند. این آزمون‌ها بررسی می‌کنند که یک موجود زنده چگونه موقعیت‌های مبهم را تفسیر می‌کند.
به طور معمول، فردی در حالت خلقی مثبت، انتظار نتیجه مطلوب دارد و در حالت منفی، نتیجه بد را محتمل می‌داند.
تا پیش از این، این روش برای خزندگان به کار نرفته بود.
آزمایش لاک‌پشت‌های پای قرمز
طراحی آزمون
در این پژوهش، ۱۵ لاک‌پشت پای قرمز تحت آزمایش قرار گرفتند. روش کار، واضح و کنترل‌شده و برگرفته از مطالعات قبلی روی پستانداران بود.
اجرای آزمون
هر لاک‌پشت در یک آزمون ساده تشخیص فضایی شرکت کرد:
- در یک نقطه مشخص، ظرفی قرار می‌گرفت که همیشه حاوی برگ‌های راکت (Rocket Leaves) بود.
- همین ظرف در نقطه‌ای دیگر، هیچ غذایی نداشت.
پس از آموزش، ظرف در سه موقعیت مبهم جدید قرار گرفت:
- نزدیک به نقطه مثبت
- نقطه میانی
- نزدیک به نقطه منفی
سنجش خوش‌بینی و بدبینی
سرعت نزدیک شدن لاک‌پشت به ظرف در هر موقعیت، میزان انتظار آن را نشان می‌داد:
- نزدیک شدن سریع: خوش‌بینی
- تردید و تأخیر: بدبینی
تمام آزمون‌ها زمان‌سنجی، فیلم‌برداری و به شکلی طراحی شده بودند که سرنخ‌های بویایی یا رفتارهای تصادفی دخالت نداشته باشند.
نتایج
لاک‌پشت‌ها در موقعیت‌های نزدیک به نقطه مثبت و نقطه میانی، با سرعت بیشتری حرکت می‌کردند. این سوگیری خوش‌بینانه شباهت زیادی به واکنش پستانداران و پرندگان داشت و نشان‌دهنده وجود خلق و خو در این خزندگان بود.
اندازه‌گیری اضطراب در رفتار
آزمون شیء جدید
برای بررسی این‌که حالات خلقی فقط به یک آزمون محدود نباشد، از دو آزمون اضطراب استاندارد استفاده شد:
- آزمون شیء جدید:
لاک‌پشت در محوطه‌ای آشنا با یک شیء ناآشنا (یک اسباب‌بازی رنگارنگ) روبرو می‌شد.
زمان نزدیک شدن، میزان پیش‌روی سر، و شروع حرکت اندازه‌گیری شد.
لاک‌پشت‌های با اعتماد به نفس زودتر حرکت می‌کردند و سر خود را بیشتر جلو می‌آوردند.
آزمون محیط جدید
در این مرحله، محیط اطراف لاک‌پشت‌ها تغییر داده شد؛ سطوح، رنگ‌ها و الگوها عوض شد تا دنیایی جدید بسازند.
رفتار لاک‌پشت‌ها در برابر این تغییرات نیز زیر نظر گرفته شد.
ارتباط خلق و رفتار در لاک‌پشت
لاک‌پشت‌هایی که در آزمون قبلی خوش‌بین‌تر بودند، در مواجهه با محیط جدید نیز واکنش‌های مطمئن‌تر و کنجکاوانه‌تری داشتند:
- سریع‌تر به اشیای جدید نزدیک می‌شدند.
- در محیط‌های ناآشنا سر خود را بیشتر جلو می‌آوردند.
این پیوستگی میان حالت خلقی و رفتار، ارتباط عمیقی را بین احساس درونی و واکنش بیرونی نشان می‌دهد.
بازنگری در احساسات خزندگان
تغییر نگرش اخلاقی
نویسندگان مطالعه این نتایج را شگفت‌انگیز می‌دانند. وجود حالت خلقی در لاک‌پشت به این معنی است که خزندگان صرفاً واکنشگر نیستند؛ بلکه ارزیابی، پیش‌بینی و احساس می‌کنند. این یافته‌ها پیامدهای اخلاقی مهمی دارد.
آنا ویلکینسون، استاد شناخت جانوری در دانشگاه لینکلن می‌گوید:
«مباحث مربوط به رفاه حیوانات وابسته به شواهدی است که نشان دهد گونه‌ای خاص توانایی تجربه حالات عاطفی را دارد. با افزایش نگهداری از خزندگان به عنوان حیوان خانگی، باید احساسات و خلق و خوی آن‌ها را بررسی کنیم تا تأثیر اسارت را بهتر درک کنیم.»
پروفسور اولیور بورمن نیز این پژوهش را نقطه عطفی در شناخت توانمندی‌های خزندگان دانست که باید در نحوه نگهداری و تعامل با آن‌ها در اسارت و طبیعت بازنگری کنیم.
ریشه‌های تکاملی احساس در خزندگان
شباهت خزندگان با پستانداران و پرندگان
محققان تأکید دارند که یافته‌ها خزندگان را از نظر ظرفیت احساسی به پستانداران و پرندگان نزدیک‌تر می‌کند.
هرچند ممکن است خزندگان فاقد برخی نمودهای احساسی آشکار در سایر جانوران باشند، اما همچنان دچار نوسانات خلقی می‌شوند و این بر نحوه کنکاش، واکنش و رفتار آن‌ها اثرگذار است.
اهمیت این کشف در تکامل
خزندگان صدها میلیون سال پیش از پستانداران و پرندگان جدا شده‌اند. بنابراین، این کشف اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ چراکه نشان می‌دهد ریشه‌های تکاملی احساس و خلق، بسیار کهن‌تر از تصورات پیشین است.
مطالعه به پژوهش‌های قبلی نیز اشاره می‌کند که نشان داده بودند خزندگان رفتارهای احساسی مانند تب احساسی (Emotional Fever) و واکنش به غنی‌سازی محیط را نشان می‌دهند.
اما تا پیش از این، هیچ‌کس ثابت نکرده بود که آن‌ها می‌توانند حالات خلقی بلندمدت داشته باشند.
نیازهای فراتر از شرایط فیزیکی
بازنگری در شرایط اسارت
محققان خواستار اصلاح اساسی در نحوه نگهداری و نگهبانی از خزندگان شدند. محفظه‌های کنونی، اغلب صرفاً بر سلامت جسمی و نیازهای زیست‌محیطی پایه تمرکز دارند.
اما اگر لاک‌پشت‌ها هم دچار خلق و خو می‌شوند، باید به رفاه احساسی آن‌ها نیز توجه شود:
- فضای بزرگ‌تر
- محیط پیچیده و متنوع
- فرصت برای کنکاش و حرکت
- تحریک ذهنی
ارزیابی رفاه خزندگان
این پژوهش ابزارهای تازه‌ای برای ارزیابی رفاه خزندگان ارائه می‌دهد. آزمون‌های رفتاری و خلق‌محور می‌توانند به باغ‌وحش‌ها، محققان و صاحبان حیوانات خانگی کمک کنند تا بفهمند آیا یک خزنده در رنج است یا در شرایط مطلوب به‌سر می‌برد.
تغییر نگاه ما به لاک‌پشت‌ها
لاک‌پشت‌ها مدت‌هاست به عنوان موجوداتی کند و بی‌احساس در نظر گرفته می‌شدند. اما این شواهد جدید ما را دعوت می‌کند که دیدگاه خود را تغییر دهیم:
- آن‌ها می‌توانند خوش‌بین،
- دچار اضطراب،
- و حتی احساس رضایت کنند.
این ماجرا فقط مربوط به لاک‌پشت‌های پای قرمز نیست؛ بلکه باید در ارتباط خود با تمام خزندگان بازنگری کنیم.
آن‌ها موجوداتی متفکر و حساس هستند، نه صرفاً سردخون و بی‌احساس. اکنون علم این را اثبات کرده است.
نتیجه‌گیری
این پژوهش که در مجله Animal Cognition منتشر شده، فصل تازه‌ای در درک احساسات و خلق و خوی جانوری، به‌ویژه در خزندگان، گشوده است.
