ایاصوفیه از معدود بناهایی است که توانسته سقوط امپراتوری‌ها، تغییر آیین‌ها و دگرگونی‌های سیاسی بزرگ را پشت سر بگذارد و همچنان استوار بماند. این شاهکار معماری در سال ۵۳۷ میلادی به دستور امپراتور بیزانس، ژوستینیانوس، ساخته شد. از آن زمان تا امروز، چندین بار کاربری‌اش تغییر کرده است: ابتدا کلیسا، سپس مسجد، بعد موزه و در نهایت دوباره مسجد. امروز، ایاصوفیه هم به روی نمازگزاران و هم به روی گردشگران باز است.
ایاصوفیه؛ از کلیسا تا مسجد، از موزه تا دوباره مسجد
ایاصوفیه در سال ۱۴۵۳، با فتح قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح، به مسجد تبدیل شد. پس از استقرار جمهوری ترکیه، در سال ۱۹۳۵ به دستور مصطفی کمال آتاتورک، این بنا به موزه بدل شد. در سال ۲۰۲۰ با تصمیمی بحث‌برانگیز دوباره مسجد شد.
از سال ۲۰۲۴، طبقه دوم ایاصوفیه به‌عنوان موزه فعال است. گردشگران می‌توانند از آنجا فضای عبادت را ببینند. موزاییک‌های بیزانسی در ساعات بازدید در معرض دید عموم قرار می‌گیرند، اما در زمان برگزاری نماز با نورپردازی ویژه پوشانده می‌شوند.
معماری خیره‌کننده و تجربه‌ای روحانی
به گزارش CNN International، بسیاری از بازدیدکنندگان تجربه حضور در ایاصوفیه را «روحانی» توصیف می‌کنند، حتی اگر مذهبی نباشند.
ورود به فضای داخلی بنا با گنبد عظیمش، احساسی از گستره‌ای بی‌پایان ایجاد می‌کند. آکوستیک بی‌نظیر بنا باعث می‌شود نجواهای بازدیدکنندگان چون پژواکی از دعاهای باستانی در فضا طنین‌انداز شود.
هنر ایاصوفیه هم تلفیقی است از ادیان و فرهنگ‌های متفاوت. در یک سوی دیوارها، موزاییک‌های قدیسان و امپراتوران بیزانس قرار دارند. در سوی دیگر، کتیبه‌های خوشنویسی اسلامی با نام‌های «الله»، «حضرت محمد» و چهار خلیفه دیده می‌شوند.
رویای ژوستینیانوس؛ فراتر از معبد سلیمان
ایاصوفیه پس از ویرانی دو کلیسای پیشین، در همین مکان ساخته شد. گفته می‌شود ژوستینیانوس می‌خواست بنایی بیافریند که از معبد سلیمان در اورشلیم نیز باشکوه‌تر باشد. ساخت این بنا تنها پنج سال طول کشید. برآوردها نشان می‌دهد هزینه آن معادل ۱٫۳ میلیارد دلار امروز بوده است.
روایتی افسانه‌ای می‌گوید که امپراتور در روز افتتاحیه به سمت محراب دوید و فریاد زد: «ای سلیمان، از تو پیشی گرفتم!» اما مورخان تأکید می‌کنند این نقل‌قول در آثار پروکوپیوس دیده نمی‌شود و صحت ندارد.
از فتح قسطنطنیه تا سنت عثمانی
پس از فتح استانبول در سال ۱۴۵۳، سلطان محمد فاتح نخستین نماز جمعه را در ایاصوفیه خواند. از آن زمان، این بنا به نماد فتح عثمانی بدل شد. مورخان می‌گویند ایاصوفیه برای رعایای عثمانی چیزی بیش از یک مسجد بود، بلکه نشانه مطلق پیروزی محسوب می‌شد.
جمهوریت و بازگشت به نقش فرهنگی
در سال ۱۹۳۵، آتاتورک تصمیم گرفت ایاصوفیه به موزه تبدیل شود. این تغییر کاربری، راه را برای نمایش دوباره موزاییک‌های پنهان‌شده بیزانسی باز کرد. اگرچه بازگرداندن نقش مذهبی در سال ۲۰۲۰ واکنش‌های بین‌المللی برانگیخت، اما در داخل ترکیه مخالفت گسترده‌ای ایجاد نکرد.
افسانه‌ها و رازهای ایاصوفیه
تاریخ ایاصوفیه تنها بر اسناد و کتیبه‌ها تکیه ندارد، بلکه افسانه‌ها نیز آن را احاطه کرده‌اند. یکی از مشهورترین روایت‌ها به زلزله‌ای در قرن ششم بازمی‌گردد. گفته می‌شود پس از ترک‌خوردن گنبد، به امپراتور خبر داده شد که در همان زمان در عربستان پیامبر آخرین ادیان به دنیا آمده است. روایت ادامه می‌دهد که برای مرمت، ملات ویژه‌ای تهیه شد که از خاک مکه، آب زمزم و حتی تکه‌ای از تبرکات تشکیل می‌شد. هرچند مورخان این افسانه را رد می‌کنند، اما چنین داستان‌هایی موجب شده ایاصوفیه در ذهن مردم چیزی فراتر از یک بنا باشد: معبدی آسمانی.
مرمت بزرگ ۲۰۲۵؛ حفاظت برای آیندگان
از سال ۲۰۲۵، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های مرمت تاریخ ایاصوفیه آغاز شده است. این طرح سه‌ساله، هدف دارد مقاومت گنبد در برابر زلزله افزایش یابد و موزاییک‌های بیزانسی برای نسل‌های آینده محفوظ بمانند.
با وجود بحث‌ها درباره بلیت ورودی ۲۵ یورویی که از سال ۲۰۲۴ اجرا شد، استقبال گردشگران همچنان پرشور است. ایاصوفیه همچنان یکی از پربازدیدترین نمادهای جهانی باقی مانده و هر سال میلیون‌ها نفر از سراسر دنیا آن را زیارت می‌کنند.
نتیجه‌گیری
ایاصوفیه در طول ۱۶۰۰ سال، از کلیسا تا مسجد، از موزه تا دوباره مسجد، بارها دگرگون شده است. با این حال، جایگاهش به‌عنوان میراث مشترک بشری هرگز تغییر نکرده. این بنا نمادی از پیوند فرهنگ‌ها و ادیان است، همچنان که CNN آن را «کهن‌ترین نماد حکمت مقدس» می‌نامد.
بازدید از ایاصوفیه تنها یک تجربه معماری نیست، بلکه سفری به عمق تاریخ و معنویت بشری است.
👉 اگر روزی به استانبول سفر کردید، بازدید از ایاصوفیه را در اولویت قرار دهید؛ تجربه‌ای که تاریخ و معنویت را همزمان در برابر چشمانتان زنده می‌کند.
