بر اساس یکی از گسترده‌ترین تحقیقات جهانی که روی حدود ۵۵۰۰ جامعه گیاهی در ۱۱۹ منطقه صورت گرفته، مشخص شده است که در مناطقی با فشار بالای انسانی، زیستگاه‌ها تنها یک‌پنجم از گونه‌هایی را که می‌توانند پشتیبانی کنند، در خود جای داده‌اند.
شبکه جهانی DarkDivNet و مفهوم “تنوع تاریک”
کنسرسیوم بین‌المللی DarkDivNet، شامل گروه پژوهشی تنوع زیستی و تکامل در دانشگاه باسک (UPV/EHU)، با بررسی پدیده‌ای به نام تنوع تاریک (Dark Diversity) به این نتیجه رسیده است. تنوع تاریک به مجموعه‌ای از گونه‌های گیاهی گفته می‌شود که می‌توانستند در یک مکان زندگی کنند اما به دلایلی غایب هستند.
چگونه فشار انسانی بر گیاهان اندازه‌گیری شد؟
روش جدید در برابر روش‌های سنتی
درحالی‌که مطالعات میدانی سنتی تنها گونه‌های حاضر را شمارش می‌کنند، تیم DarkDivNet رویکرد متفاوتی را در پیش گرفت. آن‌ها با استفاده از داده‌های اقلیمی، خاک و منابع گونه‌های منطقه‌ای، فهرستی از گونه‌هایی که می‌توانستند به‌طور طبیعی در هر قطعه یک‌هکتاری حضور داشته باشند را پیش‌بینی کردند و سپس آن را با گونه‌های موجود مقایسه کردند.
شاخص اثر انسانی (Human Footprint Index)
برای سنجش شدت فشار انسانی، پژوهشگران از شاخص اثر انسانی استفاده کردند که ترکیبی از چگالی جمعیت، تغییر کاربری زمین، و زیرساخت‌هایی چون جاده‌ها است. این شاخص، طیفی از مناطق بکر و دست‌نخورده تا مناطق شهری و کشاورزی فشرده را در بر می‌گیرد.
یافته‌ای نگران‌کننده
نتیجه حیرت‌انگیز بود: در مناطقی با فشار انسانی کم، تنها حدود یک‌سوم گونه‌های بالقوه حضور داشتند. اما در مناطقی با فشار بالا، این میزان به تنها ۲۰ درصد کاهش یافت.
از مناطق حفاظت‌شده تا مزارع پراکنده
اجرای طرحی جهانی با پروتکل یکپارچه
طرح DarkDivNet در سال ۲۰۱۸ توسط «میلیس پارتل» از دانشگاه تارتو راه‌اندازی شد و تیم‌هایی از تمام قاره‌ها با یک پروتکل واحد به گردآوری داده پرداختند تا مقایسه‌ها امکان‌پذیر باشد.
یکی از مشارکت‌ها، نقشه‌برداری از ۵۵ منطقه در ذخیره‌گاه طبیعی گوربیا در اسپانیا توسط محققان UPV/EHU بود که شامل جنگل‌های راش و اراضی مرتفع بود.
موانع میدانی و استمرار تلاش‌ها
این پروژه پنج فصل میدانی به طول انجامید و با موانعی همچون محدودیت‌های کرونایی و تنش‌های سیاسی همراه بود، اما پژوهش متوقف نشد.
فشار انسانی فراتر از گیاهان
اثرات غیرمستقیم و گسترده
تحلیل‌ها نشان دادند که تأثیرات فشار انسانی تنها محدود به محل تخریب‌شده نیست، بلکه آلودگی، جاده‌سازی، تغییر کاربری زمین، و حتی آتش‌سوزی جنگل‌ها می‌توانند تا صدها کیلومتر آن‌سوتر در مناطق حفاظت‌شده نیز بر تنوع گیاهی اثر منفی بگذارند.
ضرورت حفاظت حداقل یک‌سوم از مناطق
نکته مثبت پژوهش این بود که در مناطقی که حداقل یک‌سوم مساحت آن‌ها سالم باقی مانده بود، گونه‌ها بهتر می‌توانستند به مناطق آسیب‌دیده بازگردند. این یافته از هدف جهانی حفاظت از ۳۰ درصد سطح کره زمین که در توافق «کونمینگ-مونترال» در سال ۲۰۲۲ مطرح شد، پشتیبانی می‌کند.
تنوع تاریک و تشخیص مشکلات پنهان
چرا شناخت گونه‌های غایب اهمیت دارد؟
شناسایی گونه‌هایی که باید حضور داشته باشند اما نیستند، می‌تواند به مدیران محیط‌زیست کمک کند تا مشکلات زیربنایی را تشخیص دهند؛ از جمله: آتش‌سوزی‌های غیرطبیعی، چرای بی‌رویه دام، یا از بین رفتن گرده‌افشان‌ها. همچنین در پروژه‌های احیای اکوسیستم، این روش می‌تواند مشخص کند که روند بهبود آیا در مسیر صحیح است یا خیر.
ابزاری یکپارچه برای زیست‌بوم‌های مختلف
از آنجایی که این روش در مراتع، جنگل‌ها، و تالاب‌ها به‌خوبی کار می‌کند، داده‌های DarkDivNet امکان مقایسه جهانی سیاست‌های کاربری زمین و آثارشان را فراهم می‌سازد.
گام‌های بعدی پژوهش
افق‌های آینده و نوآوری‌های فناورانه
این شبکه در نظر دارد تا پژوهش خود را به زیست‌بوم‌هایی که کمتر نمونه‌برداری شده‌اند گسترش دهد و نقشه‌های تنوع تاریک جانوری و قارچی را نیز به اطلاعات گیاهی اضافه کند تا تصویری چندبعدی از «بدهی بوم‌شناختی» ارائه شود.
تیم‌های تصویربرداری ماهواره‌ای نیز در حال بررسی این موضوع هستند که آیا اثرات غیبت گونه‌ها را می‌توان با کمک اثر انگشت طیفی و از طریق پهپادها یا ماهواره‌ها شناسایی کرد یا خیر.
پیام نهایی: هشدار درباره فرسایش خاموش
فرسایش پنهان در چهره سبز طبیعت
پروژه DarkDivNet پیامی هشداردهنده دارد: حتی در جایی که جنگل‌ها همچنان پابرجا هستند و مزارع سرسبز به نظر می‌رسند، فرسایشی خاموش در حال وقوع است.
تحلیل تنوع تاریک؛ نگاهی دقیق‌تر به وضعیت سیاره
با مستندسازی از دست‌رفتگی‌های آشکار و پنهان، تحلیل تنوع تاریک دامنه واقعی اثر انسان را نشان می‌دهد و نشان می‌دهد که چه میزان از جهان زنده می‌تواند بازگردد، به شرطی که پناهگاه‌های واقعی در حداقل ۳۰ درصد از هر منطقه حفظ شوند.
به‌عبارت‌دیگر، آمار جهانی گونه‌هایی که نمی‌بینیم، شاید مهم‌ترین عدد برای برنامه‌ریزی‌های حفاظتی آینده باشد.
این مطالعه در نشریه Nature منتشر شده است.
