برای مدتی طولانی تصور می‌شد که اندوه و سوگواری تنها به انسان محدود است، اما پژوهشی جدید از دانشگاه اوساکا نشان می‌دهد که گونه‌ای از میمون‌ها، یعنی ماکاک‌های ژاپنی، نیز به مرگ اعضای گروهشان با واکنش‌هایی احساسی پاسخ می‌دهند. این پژوهش در ژورنال Primates منتشر شده و به بررسی نحوه رفتار ماکاک‌ها در مواجهه با مرگ یا در حال مرگ بودن همراهان بالغ خود می‌پردازد، نه صرفاً مادرانی که فرزندان خود را از دست داده‌اند.
تماس اجتماعی ماکاک‌ها با دوستان در حال مرگ
پیوندهای دیرینه‌ای که تا لحظه مرگ ادامه دارد
ماکاک‌های ژاپنی در جوامعی پیچیده زندگی می‌کنند و روابط نظافت متقابل (grooming) بلندمدتی با یکدیگر برقرار می‌کنند. در این مطالعه، پژوهشگران طی چندین سال، روابط نظافتی و مجاورت مکانی بین ماکاک‌ها را بررسی کردند تا دریابند که آیا نزدیکی اجتماعی بر رفتار آن‌ها در مواجهه با مرگ تأثیر می‌گذارد یا خیر.
دکتر ماسایوکی ناکامیچی، نویسنده اصلی این مطالعه، می‌گوید: «مستندسازی چنین رفتارهایی در حیوانات وحشی بسیار نادر است». یافته‌ها نشان می‌دهند که میمون‌هایی که سابقه رابطه نظافتی قوی با فرد فوت‌شده داشتند، در نزدیکی جسد باقی می‌ماندند، در حالی که دیگران که پیوندی نداشتند از جسد دوری می‌کردند.
تغییر رفتار بر اثر علائم فساد بدن
نقش کرم‌ها و تجزیه در واکنش گروه
در سه مورد از چهار مرگ ثبت‌شده، اجساد دچار آلودگی کرمی بودند. این موضوع نقش مهمی در واکنش‌های دیگر اعضای گروه داشت. میمون‌ها معمولاً از تماس یا نزدیک شدن به اجساد دارای کرم خودداری می‌کردند. برخی پس از بو کردن زخم، از ترس پریدند و برخی دیگر فقط نگاه کرده و به‌سرعت محل را ترک کردند.
یک استثنا: همدلی بی‌نظیر در مواجهه با مرگ
در موردی استثنایی، ماده آلفای گروه به نام Pet در حالی‌که مگس‌ها در اطراف یک نر در حال مرگ به نام Rikinio پرسه می‌زدند، به نظافت او پرداخت و حتی کرم‌ها را از پشتش جمع کرده و خورد. این رفتار نشان می‌دهد که برخی از ماکاک‌ها ممکن است ظرفیت‌های احساسی شبیه به دلسوزی انسانی داشته باشند.
به گفته کازونوری یامادا، یکی از نویسندگان مطالعه، «اینکه برخی ماکاک‌ها در کنار همراهان درگذشته‌ای باقی می‌مانند که با آن‌ها پیوند نزدیکی داشته‌اند، نشان‌دهنده توانایی احساسی آن‌هاست».
بررسی چهار مورد خاص از مرگ در میان ماکاک‌ها
مورد اول: Rikinio
Rikinio یک نر رده‌بالا بود که بر اثر زخم ناشی از درگیری با رقیب آسیب دیده بود. پس از آن‌که زخمش دچار آلودگی کرمی شد، اکثر ماکاک‌ها از او فاصله گرفتند. تنها Pet به نظافت او ادامه داد و حتی کرم‌ها را خورد.
مورد دوم: K75
یک نر دیگر به نام K75 که به دلیل کهولت سن ضعیف شده بود. بدنش زخم مشهودی نداشت، اما حضور مگس‌ها و باران ظاهرش را تغییر داده بود. اعضای گروه که با او آشنا بودند، با احتیاط به او نزدیک شدند و برخی از تماس خودداری کردند.
مورد سوم: Pet79
ماده‌ای متعلق به گروه خویشاوندی غالب که پس از بازگشت از یک غیبت طولانی، توسط دخترانش نظافت شد. یک ماه بعد، بدن او دچار آلودگی کرمی شد و حتی خانواده نزدیکش نیز از او دوری کردند.
مورد چهارم: Pet87
Pet87 در فصل زمستان درگذشت و جسدش بدون آلودگی کرمی باقی ماند. اعضای گروه در اطراف او باقی ماندند. یک ماده جوان جسدش را نظافت کرد، در حالی که مادر او در دوران حیات Pet87 اغلب او را نظافت می‌کرد.
نقش اجتناب از بیماری در واکنش به مرگ
ماکاک‌ها به‌نظر می‌رسد از اجسادی که نشانه‌های فساد مانند کرم دارند، دوری می‌کنند. این رفتار می‌تواند به عنوان نوعی مکانیسم بقا تفسیر شود، چرا که اجتناب از تماس با مگس‌ها و کرم‌ها احتمال انتقال بیماری را کاهش می‌دهد.
برخی از میمون‌ها پس از تماس با جسد، انگشتان خود را بو کرده یا آن‌ها را به زمین می‌مالیدند که نشانه‌ای از ناراحتی یا تلاش برای زدودن بوی بدن مرده بود. وقتی که جسد نشانه‌ای از فساد نداشت، رفتار میمون‌ها آرام بود و در اطراف جسد باقی می‌ماندند.
آگاهی ماکاک‌ها از مفهوم مرگ؟
شواهدی از شناخت شناختی در رفتار ماکاک‌ها
برخی رفتارها ممکن است نشان‌دهنده نوعی درک شناختی از مرگ باشند. برای مثال، یک نر رده‌پایین که در زمان حیات یک نر دیگر از او دوری می‌کرد، پس از مرگش در کنار جسدش ماند. احتمال دارد که او درک کرده بود که دیگر تهدیدی وجود ندارد.
همچنین برخی از اعضای گروه در ورود به مناطقی که جسدی در آن وجود داشت، تردید نشان می‌دادند. این احتیاط غیرعادی می‌تواند نشانه‌ای از درک ناهنجاری در محیط باشد.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ماکاک‌ها احساساتی مانند اندوه و دلسوزی را حداقل در سطحی ساده تجربه می‌کنند. گرچه عمق این درک هنوز نامشخص است، اما واضح است که پیوندهای اجتماعی آن‌ها همیشه با مرگ پایان نمی‌یابد.
چشم‌انداز آینده در پژوهش‌های «مرگ‌شناسی نخستینی»
پژوهشگران قصد دارند برای فهم بهتر واکنش‌های احساسی در ماکاک‌ها، مطالعات رفتاری را با داده‌های فیزیولوژیکی ترکیب کنند. اندازه‌گیری سطح هورمون‌ها، بررسی پاسخ‌های استرسی و واکنش به بو می‌تواند درک عمیق‌تری ایجاد کند.
برای مثال، شامپانزه‌ها نسبت به بوی «پوترسین» که با تجزیه بدن مرتبط است، واکنش منفی دارند. انجام آزمایش‌های مشابه بر روی ماکاک‌ها ممکن است نشان دهد که آیا بوی تعفن عامل اجتناب آن‌هاست یا بینایی نقش بیشتری ایفا می‌کند.
این مطالعه چالش مهمی برای باورهای دیرینه درباره اندوه و واکنش‌های احساسی به مرگ ایجاد کرده است. ماکاک‌های ژاپنی نه‌تنها تحت تأثیر روابط اجتماعی، بلکه با راهنمایی نشانه‌های حسی به مرگ واکنش نشان می‌دهند.
آن‌ها به ما یادآوری می‌کنند که حتی در دل جنگل، دلسوزی و همدلی می‌تواند شکوفا شود و فقدان، بی‌پاسخ نمی‌ماند.
