حدود ۴۱ هزار سال پیش، زمین دچار یک تغییر آشوب‌وار در میدان مغناطیسی‌اش شد. این تحول موقت باعث شد تا سپر طبیعی سیاره در برابر پرتوهای زیان‌بار خورشید ضعیف شود. اکنون، مطالعه‌ای تازه نشان می‌دهد که انسان‌های نخستین (هومو ساپینس‌ها) احتمالاً با ابتکاراتی چون استفاده از خاک سرخ، پوشاک خاص و پناه گرفتن در غارها، موفق شدند از این تهدید جان سالم به در ببرند؛ در حالی که نئاندرتال‌ها که فاقد این تطبیق‌ها بودند، اندکی بعد ناپدید شدند.
نگاهی به ماجرای «لاس‌شامپ» و آشوب مغناطیسی زمین
چی بود ماجرای لاس‌شامپ؟
حدود ۴۱ هزار سال پیش، رویدادی به نام «انحراف لاس‌شامپ» رخ داد. در این دوره، میدان مغناطیسی زمین تنها ۱۰ درصد از قدرت کنونی‌اش را داشت. در حالی که قطب‌های مغناطیسی به طور کامل جابه‌جا نشدند، اما جابه‌جایی شدید آن‌ها – به ویژه بر فراز اروپا – باعث شد آسمان پر از شفق‌های قطبی شود و میزان پرتو فرابنفش (UV) خطرناک به زمین افزایش یابد.
نکته: این رویداد نه‌تنها شفق‌های خیره‌کننده‌ای بر فراز اروپا پدید آورد، بلکه راه را برای نفوذ بیشتر پرتوهای مضر خورشیدی باز کرد.
تأثیر این میدان بر حیات اولیه انسان‌ها
به گفته‌ی دکتر «اگنیت موخوپادیای»، محقق دانشگاه میشیگان، مناطق زیادی از زمین به‌واسطه‌ی این ضعف مغناطیسی، مستقیماً در معرض تشعشعات قرار گرفتند. او و تیمش با مدل‌سازی پیشرفته‌ی سه‌بعدی، نشان دادند که این نواحی دقیقاً با مناطق فعالیت انسان‌های اولیه تطابق دارد، به‌ویژه مناطقی که در آن‌ها استفاده از غار و خاک سرخ افزایش یافته بود.
مغناطیس، هسته زمین و تأثیرش بر زندگی
چرا میدان مغناطیسی مهم است؟
میدان مغناطیسی زمین حاصل چرخش هسته‌ی آهنی مذاب در مرکز زمین است. این میدان مانند سپری، بیشتر بادهای خورشیدی و پرتوهای کیهانی را منحرف می‌کند تا از آسیب به لایه ازون و سطح زمین جلوگیری کند.
وقتی سپر زمین سوراخ شد
در دوره‌ی لاس‌شامپ، ضعف این میدان باعث شد تا زمین در برابر تشعشعات آسیب‌پذیر شود. دانشمندان با استفاده از چارچوب مدل‌سازی «Space Weather» نشان دادند که در آن زمان، بخش زیادی از زمین – از جمله اروپا و شمال آفریقا – در معرض این پرتوها قرار داشته است.
چرا نئاندرتال‌ها ناپدید شدند؟
تفاوت نئاندرتال‌ها و انسان‌های امروزی
پرسشی که دهه‌ها ذهن انسان‌شناسان را مشغول کرده: چرا نئاندرتال‌ها منقرض شدند و هومو ساپینس‌ها باقی ماندند؟
به گفته‌ی پروفسور «ریون گاروی»، یکی از تفاوت‌ها ممکن است در پوشاک باشد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که انسان‌های اولیه ابزارهایی مانند سوزن، درفش و تراشنده در اختیار داشتند که امکان دوخت لباس‌های متناسب را فراهم می‌کرد.
لباس، فراتر از گرما
لباس‌های دوخته‌شده فقط برای گرم نگه‌داشتن نبودند، بلکه به‌ویژه در دوره‌ی افزایش پرتوهای خورشیدی، از پوست نیز محافظت می‌کردند. به‌علاوه، این لباس‌ها به انسان‌ها امکان می‌داد تا از مناطق امن خود دورتر شوند و در جستجوی غذا، بیشتر حرکت کنند.
خاک سرخ: ضدآفتاب ماقبل تاریخ
خاک سرخ چه کار می‌کرد؟
خاک سرخ (اوکر) رنگ‌دانه‌ای طبیعی از جنس اکسید آهن است که هزاران سال برای تزئین، نمادپردازی و کاربردهای فرهنگی استفاده شده است. اما آزمایش‌ها نشان داده‌اند که این ماده ویژگی‌های ضدآفتاب هم دارد.
گاروی می‌گوید: «مطالعات مردم‌شناسی نشان می‌دهند که برخی جوامع انسانی از خاک سرخ صرفاً برای محافظت در برابر آفتاب استفاده می‌کردند. پس احتمال اینکه انسان‌های نخستین هم همین کار را کرده باشند بسیار بالاست.»
پناه گرفتن در دل کوه
غارها: سنگر محافظتی انسان‌های نخستین
یکی دیگر از پاسخ‌های انسان‌ها به تهدیدهای نامرئی آن زمان، پناه گرفتن در غارها بود. داده‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که درست در همان زمان که میدان مغناطیسی ضعیف شد، سکونت در غارها به‌شدت افزایش یافت.
غارها مانعی فیزیکی در برابر پرتوهای مضر بودند و انسان‌ها با پناه گرفتن در آن‌ها، توانستند از آسیب‌های زیست‌محیطی جان سالم به در ببرند.
واکنش جمعی به یک تهدید نامرئی
ساکن شدن در غار، استفاده از خاک سرخ و دوخت لباس مناسب، همگی در زمان رخداد لاس‌شامپ در شواهد باستان‌شناسی دیده می‌شود. این هم‌زمانی نشان می‌دهد که انسان‌ها به شکلی جمعی و ناهشیار، به تهدیدی نامرئی اما مرگ‌بار واکنش نشان داده‌اند.
گاروی تأکید می‌کند: «این یافته‌ها همبستگی دارند، نه الزاماً رابطه‌ی علت و معلولی. اما نگاهی تازه به داده‌ها در سایه‌ی رویداد لاس‌شامپ به ما می‌دهد.»
اگر این رویداد امروز رخ دهد چه؟
بازگشت آشوب مغناطیسی
میدان مغناطیسی زمین امروزه هم در حال تضعیف است و قطب شمال به‌آرامی در حال جابه‌جایی است. موخوپادیای هشدار می‌دهد: «اگر رویدادی مشابه امروز رخ دهد، بخش‌های مختلف زندگی ما دچار اختلال کامل خواهند شد.»
او اضافه می‌کند: «ماهواره‌های مخابراتی از کار خواهند افتاد. شبکه‌های ارتباطی زمینی هم به سادگی در برابر کوچک‌ترین طوفان فضایی آسیب خواهند دید. و تأثیرات انسانی آن هم گسترده خواهد بود.»
نگاهی به آینده: درس‌هایی از گذشته
آیا ممکن است ما هم ناپدید شویم؟
این مطالعه، تنها درباره‌ی گذشته نیست. بلکه برای آینده بشر هم هشدارهایی دارد. موخوپادیای می‌گوید: «برخی معتقدند که بدون میدان مغناطیسی قوی، یک سیاره نمی‌تواند میزبان حیات باشد. بررسی زمین ماقبل تاریخ و رویدادهایی مانند لاس‌شامپ به ما امکان می‌دهد فیزیک سیارات دیگر را بهتر درک کنیم.»
در نهایت، انحراف لاس‌شامپ فقط درباره‌ی انقراض نئاندرتال‌ها نیست. بلکه یادآور این نکته است که میدان مغناطیسی زمین، که اغلب نادیده گرفته می‌شود، نقش کلیدی در حفاظت از حیات دارد – و اگر این سپر فروبریزد، ادامه بقا وابسته به توانایی سازگاری سریع ما خواهد بود.
