مطالعه‌ای جدید در سراسر ایالات متحده نشان می‌دهد که درخت‌پرستوهایی که در نزدیکی پایگاه‌های نظامی و کارخانه‌ها زندگی می‌کنند، دارای سطوح بالایی از مواد شیمیایی موسوم به PFAS یا «مواد شیمیایی همیشگی» هستند؛ موادی صنعتی که به دلیل پایداری طولانی‌مدتشان در محیط زیست، به سختی تجزیه می‌شوند و خطرات جدی برای سلامت انسان و حیات وحش ایجاد می‌کنند.
PFAS یا «مواد شیمیایی همیشگی» چیست؟
PFAS گروهی بزرگ از ترکیبات شیمیایی مصنوعی هستند که برای دهه‌ها در صنایع مختلف، از جمله تولید کف ضدحریق، ظروف نچسب، و منسوجات ضدآب استفاده شده‌اند. این ترکیبات به دلیل ساختار مولکولی مقاوم خود، در برابر تجزیه زیستی مقاوم بوده و می‌توانند در محیط، بدن حیوانات و حتی انسان‌ها انباشته شوند.
این مواد به‌قدری ماندگارند که به آن‌ها لقب «مواد شیمیایی همیشگی» داده‌اند — زیرا عملاً در طبیعت نابود نمی‌شوند.
پژوهشی تازه از USGS: آلودگی پرستوهای درختی در مناطق نظامی
مطالعه جدید توسط کریستین ام. کاستر از سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده (USGS) و در مرکز علوم زیست‌محیطی شمال غرب انجام شد. این تیم نمونه‌هایی از تخم‌های پوشیده، جوجه‌ها و حشرات تغذیه‌کننده آن‌ها را در ۱۰ منطقه از میانه اقیانوس اطلس تا شمال غرب میانه آمریکا جمع‌آوری کرد تا سطح آلودگی PFAS را بررسی کند.
نتیجه این بود که در مناطقی که از کف‌های آتش‌نشانی حاوی PFAS استفاده شده بود، میزان این ترکیبات تا ۴۰ برابر بیشتر از مناطق مرجع تمیز گزارش شد.
- در تخم‌ها، ترکیب پرفلوئوروهگزان سولفونات (PFHxS) تا ۹.۷٪ یافت شد.
- در جوجه‌ها، سطح این ماده به ۹.۰٪ رسید.
- پرفلوئورواکتان سولفونات (PFOS) تنها ماده‌ای بود که در تمامی نمونه‌ها مشاهده شد.
با این حال، ارتباط مستقیمی میان سطح آلودگی و نرخ بقا یا خروج موفق جوجه‌ها از لانه یافت نشد.
تأثیر آلودگی بر سلامت و بقای پرندگان
هرچند نرخ جوجه‌آوری و ترک لانه شاخص‌های ابتدایی برای سلامت جمعیت محسوب می‌شوند، اما لزوماً همه اثرات را نشان نمی‌دهند. آسیب‌های پنهان می‌توانند در رفتار، ایمنی، یا توان زادآوری پرندگان بروز یابند بدون آنکه فوراً در این شاخص‌ها نمایان شوند.
پژوهشگران همچنین سطح آنتی‌بادی IgY و پروتئین هپتوگلوبین‌مانند PIT54 را در خون پرندگان اندازه‌گیری کردند و تفاوت قابل توجهی بین مناطق آلوده و پاک مشاهده نشد.
عدم مشاهده تفاوت در این مرحله، به معنای ایمنی کامل نیست؛ زیرا اثرات تجمعی ممکن است در طول زمان بروز کنند.
چگونه آلودگی PFAS گسترش می‌یابد؟
دهه‌هاست که در پایگاه‌های نظامی، برای تمرینات آتش‌نشانی از کف‌هایی حاوی PFOS و PFOA استفاده می‌شود. این کف‌ها پس از استفاده، وارد خاک و منابع آبی شده و از طریق آب‌های زیرزمینی به رودخانه‌ها و تالاب‌ها منتقل می‌شوند.
در مناطق شهری نیز، پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های خانگی از طریق سیستم‌های زه‌کشی، PFAS را به منابع آب منتقل می‌کنند. طبق نمونه‌برداری‌های ملی، دست‌کم ۴۵٪ از آب آشامیدنی آمریکا حاوی یک یا چند نوع از این ترکیبات است.
- شهرهای صنعتی ترکیب خاصی از PFAS دارند که بازتاب‌دهنده سابقه تولید محلی است.
- در مناطقی که منابع شهری و نظامی تلاقی دارند، سطح آلودگی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.
- از آنجا که پرستوهای درختی از حشرات آبی تغذیه می‌کنند، مواد شیمیایی موجود در آب از طریق زنجیره غذایی وارد بدن آن‌ها می‌شود.
ارتباط میان آلودگی PFAS و سلامت انسان
در آوریل ۲۰۲۴، آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) برای نخستین بار حدود مجاز ملی برای چند نوع PFAS در آب آشامیدنی تعیین کرد؛ از جمله ۴ بخش در تریلیون برای PFOA و PFOS. این محدودیت‌ها قرار است طی چند سال آینده به‌تدریج در سامانه‌های عمومی آب اجرا شوند.
این قانون از شاخصی به نام شاخص خطر (Hazard Index) استفاده می‌کند که مجموع خطرات ناشی از چندین ماده در ترکیب را می‌سنجد؛ زیرا حتی اگر غلظت هر ماده پایین باشد، مجموع آن‌ها می‌تواند اثرگذار باشد.
با این حال، پژوهش در مورد پرستوها مستقیماً قابل تعمیم به خطرات آب آشامیدنی برای انسان نیست. زیرا میزان تماس پرندگان به رژیم غذایی حشرات و ترکیب شیمیایی تالاب‌های محلی وابسته است، نه عملکرد تصفیه‌خانه‌ها.
پرستوهای درختی؛ شاخص زیستی آلودگی محیطی
پرستوهای درختی به‌راحتی در جعبه‌های لانه‌سازی زندگی می‌کنند و معمولاً در نزدیکی منابع آبی تغذیه می‌کنند. همین ویژگی باعث شده که به‌عنوان گونه‌های شاخص (Sentinel Species) برای تشخیص آلودگی‌های زیست‌محیطی مورد استفاده قرار گیرند.
از آنجا که این پرندگان در پایین‌ترین سطوح زنجیره غذایی قرار دارند، میزان آلودگی بدنشان بازتاب دقیقی از شرایط محیطی منطقه است.
نمونه‌گیری از تخم و جوجه‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا دوره‌های حساس رشد اولیه و تشکیل بافت‌ها را مورد بررسی قرار دهند؛ زمانی که آسیب‌پذیری ارگانیسم در بالاترین حد خود است.
چرا نباید نگرانی‌ها را کنار بگذاریم
هرچند نتایج فعلی نشان می‌دهد که سطح بالای PFAS در این پرستوها مستقیماً با کاهش نرخ جوجه‌آوری یا خروج از لانه مرتبط نیست، اما این یافته به معنای بی‌خطر بودن نیست. پژوهش‌های آینده باید به بررسی بقای پرندگان بالغ، الگوی مهاجرت، و عملکرد زادآوری در سال‌های بعدی بپردازند.
با توجه به گستردگی آلودگی PFAS در آب و حیات‌وحش، مطالعات میدانی که تماس شیمیایی را با پیامدهای زیستی دقیق مرتبط کنند، اهمیت فزاینده‌ای خواهند داشت. همچنین پیشرفت در علم ترکیبات شیمیایی (Mixture Science) می‌تواند ابزارهای دقیق‌تری برای ارزیابی خطر فراهم کند.
به‌طور خلاصه، این تحقیق پیامی روشن دارد: عدم مشاهده آسیب در حال حاضر، دلیلی برای آسودگی خیال نیست؛ بلکه دعوتی است برای ادامه پایش و اقدام پیشگیرانه.
نتایج این پژوهش در مجله Environmental Toxicology and Chemistry منتشر شده است.
📢 اگر به سلامت محیط‌زیست و زندگی حیات‌وحش علاقه‌مندید، مقاله‌های دیگر ما درباره آلودگی شیمیایی و تغییرات اقلیمی را نیز مطالعه کنید و دیدگاه خود را در بخش نظرات بنویسید.
