توافق تازه میان ایالات متحده و چین درباره عناصر نادر زمین، گامی است برای کاهش تنش‌ها در یکی از حساس‌ترین جبهه‌های جنگ تجاری جهانی. این عناصر از نظر فناوری و دفاعی، اهمیت استراتژیک بالایی دارند و کنترل آن‌ها به معنای برتری ژئوپولیتیکی است.
توافقی برای کاهش تنش‌ها میان چین و آمریکا
در ماه‌های اخیر، با وجود مذاکرات متعدد میان نمایندگان دو کشور، پکن همچنان در اجرای تعهداتش به دولت آمریکا تعلل کرده بود. یکی از مهم‌ترین وعده‌ها، ارائه سریع مجوز به شرکت‌های آمریکایی برای استخراج و واردات عناصر نادر بود، اما این وعده عملی نشد. در عوض، چین در ابتدای ماه میلادی جاری، محدودیت‌های جدیدی بر صادرات اعمال کرد و کنترل‌ها را سخت‌تر ساخت.
بر اساس توافقی که پنج‌شنبه اعلام شد، چین پذیرفت بخشی از این محدودیت‌ها را لغو کند. با این حال، بسیاری از مقررات سخت‌گیرانه‌ای که از ماه آوریل اجرایی شده بودند، همچنان پابرجا خواهند ماند.
عناصر نادر زمین چیست؟
اصطلاح «Rare Earths» یا عناصر نادر زمین، به ۱۷ عنصر فلزی در جدول تناوبی اشاره دارد که شامل اسکاندیوم، ایتریوم و گروه لانتانیدها می‌شوند. با وجود نامشان، این عناصر به‌طور طبیعی چندان نادر نیستند، اما فرآیند استخراج، جداسازی و پالایش آن‌ها پرهزینه و زیان‌بار برای محیط زیست است.
کاربردهای گسترده در فناوری‌های روزمره
این عناصر تقریباً در همه جنبه‌های زندگی مدرن حضور دارند: از تلفن‌های هوشمند، توربین‌های بادی و چراغ‌های LED گرفته تا تلویزیون‌های صفحه‌تخت. همچنین در باتری خودروهای برقی، دستگاه‌های MRI و حتی در درمان سرطان نقشی حیاتی دارند.
نقش حیاتی در صنایع نظامی
طبق گزارش CNN International، این عناصر برای صنایع دفاعی نیز حیاتی‌اند. از جت‌های جنگنده F-35 گرفته تا زیردریایی‌ها، لیزرها، ماهواره‌ها و موشک‌های Tomahawk، همگی برای عملکرد خود به عناصر نادر زمین متکی هستند.
چین، قدرت بی‌رقیب در تولید
بر اساس داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، چین مسئول ۶۱ درصد از استخراج عناصر نادر جهان و حدود ۹۲ درصد از فرآوری آن‌هاست. این تسلط باعث شده پکن در بازار جهانی نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.
دو نوع عنصر نادر: سبک و سنگین
عناصر نادر زمین به دو گروه «سبک» و «سنگین» تقسیم می‌شوند. آمریکا هنوز زیرساخت کافی برای جداسازی عناصر سنگین را ندارد. به گفته گراسلین باسکاران، مدیر برنامه امنیت مواد معدنی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS):
«تا اوایل امسال، حتی عناصر سنگینی را که در کالیفرنیا استخراج می‌کردیم، برای پالایش به چین می‌فرستادیم.»
اما اعمال تعرفه‌های گمرکی بالا توسط دولت ترامپ در آوریل گذشته، این چرخه را مختل کرد. در حال حاضر تنها یک معدن فعال عناصر نادر در خاک ایالات متحده وجود دارد.
چرا عناصر نادر برای جنگ تجاری حیاتی‌اند؟
پکن از عناصر نادر زمین به عنوان ابزار فشار اقتصادی در جنگ تجاری استفاده می‌کند. در دیدار اخیر شی جین‌پینگ و دونالد ترامپ در اجلاس APEC کره جنوبی، این موضوع بار دیگر به‌عنوان یکی از محورهای اصلی گفتگو مطرح شد.
چین در ماه جاری، پنج عنصر دیگر شامل هولمیوم، اربیوم، تولیوم، اوروپیوم و ایتربیوم را به فهرست کنترل صادرات خود افزود تا شمار عناصر محدودشده به ۱۲ برسد. همچنین صادرات فناوری‌های مرتبط با فرآوری این عناصر بدون مجوز دولتی ممنوع شد.
در واکنش، ترامپ محدودیت‌های چین را «نقض آتش‌بس تجاری» خواند. بر اساس داده‌های سازمان زمین‌شناسی آمریکا (USGS)، در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳، حدود ۷۰ درصد از واردات عناصر نادر آمریکا از چین تأمین شده است.
افزایش تنش در افق تجارت جهانی
کارشناسان معتقدند محدودیت‌های اخیر چین نشانه‌ای از مرحله تازه‌ای از تشدید جنگ اقتصادی میان دو قدرت بزرگ دنیاست. این وضعیت می‌تواند بر زنجیره تأمین جهانی فناوری، انرژی‌های تجدیدپذیر و صنایع دفاعی تأثیر عمیقی بگذارد.
جمع‌بندی
در حالی‌که جهان بیش از هر زمان دیگری به فناوری وابسته شده، کنترل بر عناصر نادر زمین به ابزاری برای قدرت‌نمایی ژئوپولیتیکی تبدیل شده است. هر قدم چین یا آمریکا در این زمینه، نه‌تنها بر بازار جهانی بلکه بر آینده انرژی، امنیت و صنعت تأثیر خواهد گذاشت.
