بیش از ۴۰۰ میلیون سال است که کوسه‌ها فرمانروای اقیانوس‌ها بوده‌اند. آن‌ها از دوران انقراض‌های بزرگ و تغییرات اقلیمی جان سالم به در برده‌اند، اما اکنون با تهدیدی روبه‌رو هستند که ممکن است از آن جان سالم به در نبرند: فشار انسانی.
یک‌سوم از گونه‌های کوسه در خطر انقراض
صید بی‌رویه، آلودگی، و تخریب زیستگاه‌ها حدود یک‌سوم از ۵۰۰ گونه شناخته‌شده کوسه را تا مرز نابودی پیش برده است. این خبر نه‌تنها برای اقیانوس‌ها، بلکه برای انسان‌ها نیز نگران‌کننده است.
گونه‌هایی که بیشترین خطر انقراض را دارند، لزوماً همان‌هایی نیستند که نامشان را زیاد شنیده‌ایم، مانند کوسه سفید بزرگ یا کوسه چکشی. طبق یک پژوهش جدید، گونه‌های غیرمعمول و خاص، که در اعماق دریا گشت می‌زنند یا رژیم‌های غذایی ویژه‌ای دارند، در خطر بیشتری هستند.
اگر این کوسه‌های نادر از بین بروند، ما فقط نام چند گونه را از دست نمی‌دهیم، بلکه مجموعه‌ای از ویژگی‌ها، رفتارها، و نقش‌های زیست‌محیطی را از بین می‌بریم که هیچ موجود دیگری نمی‌تواند جایگزین آن‌ها شود.
کوسه‌های نادر، در معرض بیشترین خطر
پژوهشگران دانشگاه استنفورد با بررسی دقیق گروهی از کوسه‌ها به نام Carcharhinus به نتایج تازه‌ای دست یافتند. این سرده شامل ۳۵ گونه است که بسیاری از آن‌ها طبق فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، در وضعیت «آسیب‌پذیر»، «در خطر»، یا «به‌شدت در خطر» قرار دارند.
در میان آن‌ها، کوسه گاوی و کوسه سفید نوک‌سفید اقیانوسی از جمله گونه‌هایی هستند که بیشترین تهدید را تجربه می‌کنند. هر دو شکارچیانی قدرتمند و کلیدی در زنجیره غذایی دریایی هستند.
کوسه‌های عجیب در آستانه ناپدیدی
برای درک بهتر اینکه کدام کوسه‌ها در خطر بیشتری هستند، پژوهشگران بیش از ۱۲۰۰ دندان فسیلی و مدرن از ۳۰ گونه مختلف را بررسی کردند. دندان‌های کوسه‌ها داستانی کامل روایت می‌کنند: اندازه آن‌ها سرنخ‌هایی درباره جثه کلی حیوان می‌دهد، درحالی‌که شکل آن نوع شکار مورد علاقه را آشکار می‌کند.
نتایج نشان داد کوسه‌هایی با فرم بدنی خاص یا رژیم‌های غذایی محدود، بیشتر از گونه‌های «متوسط» در خطر نابودی‌اند.
چرا این مسئله برای اقیانوس‌ها اهمیت دارد؟
کوسه‌هایی که از حد متوسط بزرگ‌ترند، برای بقا به غذای بیشتری نیاز دارند، پس هنگام کمبود طعمه آسیب‌پذیرترند. از سوی دیگر، کوسه‌هایی که با محیط خاصی سازگار شده‌اند، مانند سواحل کم‌عمق یا دره‌های عمیق، در مواجهه با تغییرات زیستگاه یا صید بی‌رویه، توان سازگاری ندارند.
به این ترتیب، گونه‌هایی که باقی می‌مانند، عمدتاً کوسه‌های متوسط و همه‌چیزخوار اقیانوسی هستند که در میانه دریاها زندگی می‌کنند.
«اگر این انقراض‌های بزرگ رخ دهد، کوسه‌ها شبیه‌تر، ساده‌تر، و جهان زیر آب یکنواخت‌تر خواهد شد» دکتر محمد بزی، پژوهشگر پسادکترا در مدرسه پایداری استنفورد گفت. «حتی تفاوت‌های کوچک میان گونه‌ها مهم است، چون هر کدام ویژگی منحصربه‌فردی دارند.»
از دست دادن کوسه‌های نادر یعنی از دست دادن تنوع طبیعی
این مسئله فقط مربوط به ظاهر یا زیبایی‌شناسی نیست، بلکه به عملکرد کل اکوسیستم مربوط می‌شود. در بسیاری از زیست‌بوم‌ها، حذف گونه‌های تخصصی منجر به بحران‌های بزرگ شده است.
- کاهش جمعیت کرکس‌ها در جنوب آسیا باعث افزایش بیماری‌ها و رشد بی‌رویه لاشه‌خواران شد که زندگی انسان‌ها را مختل کرد.
- افزایش جمعیت توتیاها در اثر کاهش شکارچیان‌شان، موجب آسیب به صخره‌های مرجانی و کاهش ماهیگیری شد.
به گفته جاناتان پِین، استاد زمین‌شناسی و علوم سیاره‌ای در دانشگاه استنفورد: «از بین رفتن ویژگی‌های منحصربهفرد کوسه‌ها، یعنی از بین رفتن نقش‌های حیاتی هر گونه در اکوسیستم دریایی.»
ویژگی‌هایی که قابل جایگزینی نیستند
این نگرانی فقط درباره سلامت اقیانوس نیست، بلکه درباره از دست دادن دانش و الهام طبیعت نیز هست. برخی ویژگی‌های کوسه‌ها مانند ساختار بدن، مقاومت در برابر بیماری، یا استراتژی‌های شکار منحصربهفرد، می‌توانند الهام‌بخش فناوری‌ها یا داروهای جدید باشند.
پِین می‌گوید: «با از بین رفتن این ویژگی‌ها، انسان در واقع میلیون‌ها سال تکامل را از بین می‌برد. ما نه‌تنها از شگفتی طبیعت محروم می‌شویم، بلکه راه‌حل‌های بالقوه برای درمان بیماری‌ها یا ساخت مواد جدید را هم از دست می‌دهیم.»
الگوی تکرارشونده انقراض
این مطالعه نشان می‌دهد که انقراض معمولاً گونه‌های «متوسط» را باقی می‌گذارد و گونه‌های خاص و کمیاب را از بین می‌برد. این پدیده با نام همگن‌سازی فنوتیپی (phenotypic homogenization) شناخته می‌شود و در پرندگان، خزندگان، و حتی گیاهان نیز مشاهده شده است. نتیجه، جهانی ساده‌تر و در عین حال ضعیف‌تر است.
اما هنوز زمان باقی است
بزرگ‌ترین تهدید برای کوسه‌ها یعنی صید بی‌رویه، عاملی است که انسان می‌تواند کنترل کند. دیگر تهدیدها مانند آلودگی و تخریب زیستگاه نیز نقش دارند، اما متوقف کردن شکار کوسه‌ها برای گوشت، باله، یا صید اتفاقی، بزرگ‌ترین تأثیر را خواهد داشت.
امید به بازگشت کوسه‌های نادر
تجربه نشان داده است که نجات گونه‌ها ممکن است. برای نمونه، فُک فیل شمالی در قرن نوزدهم تقریباً منقرض شده بود. زمانی که شکار آن ممنوع شد، فقط حدود ۲۰ عدد باقی مانده بود. امروز جمعیت آن‌ها بیش از ۱۵۰ هزار عدد است و نقش مهمی در اکوسیستم دریایی ایفا می‌کنند.
«حفاظت از گونه‌ها موضوعی نظری نیست. در مدت چند دهه می‌توان شاهد تغییرات مثبت بود» پِین توضیح می‌دهد.
اگر صید بی‌رویه همین حالا متوقف شود، اقیانوس‌ها هنوز هم می‌توانند خانه‌ای امن برای کوسه‌های عجیب و شگفت‌انگیز باقی بمانند؛ موجوداتی که تعادل و زیبایی طبیعت را حفظ می‌کنند.
نتیجه‌گیری
کوسه‌های نادر گنجینه‌ای از تاریخ تکامل زمین‌اند. با هر گونه‌ای که از بین می‌رود، بخشی از حافظه طبیعی سیاره پاک می‌شود. حفاظت از آن‌ها فقط وظیفه زیست‌محیطی نیست، بلکه سرمایه‌گذاری برای آینده بشر است.
مطالعه کامل در مجله Science Advances منتشر شده است.
