یک رودخانه کوچک در شمال ایالت نیویورک تنها سه سال پس از حذف یک سد قدیمی دوباره زنده شد. پژوهشی تازه تغییرات کیفیت آب، زیستگاه و حیات کوچک آبزی را قبل و بعد از حذف سد بررسی کرده است. نتایج نشان می‌دهد که با برداشتن مانع، آبراه خود را بازسازی می‌کند، سطح اکسیژن افزایش می‌یابد و حیات رودخانه بازتنظیم می‌شود.
نتایج مطالعه: بازسازی سریع اکوسیستم رودخانه
«این پژوهش نشان‌دهنده تاب‌آوری طبیعت برای بازیابی از شرایط بحرانی است.» – جرمی دیتریش، اکولوژیست آبزی و نویسنده اصلی مطالعه
این تیم از تابستان پیش از حذف سد تا سه سال پس از آن، سایت را پایش کرد. سد موردنظر یک سازه ۱۲ فوتی بود که در دهه ۱۹۶۰ برای ایجاد یک مخزن کوچک ساخته شده بود.
تغییر چهره رودخانه
پس از حذف سد، حوضچه آرام بالادست به کانالی سنگلاخی با جریان پایدار تبدیل شد. اختلاف بین بخش بالادست و پایین‌دست محو شد و رودخانه دوباره به حالت طبیعی بازگشت.
پایش سلامت رودخانه با موجودات ریز آبزی
پژوهشگران برای ارزیابی تغییرات، روی ماکرواینورتبراتها تمرکز کردند؛ حشرات، کرم‌ها و جانوران بی‌مهره‌ای که در بستر رودخانه زندگی می‌کنند و به تغییرات جریان و بستر حساس‌اند.
نیویورک از شاخص پروفایل ارزیابی زیستی (BAP) برای سنجش کیفیت آب استفاده می‌کند. امتیاز بین ۰ تا ۱۰ متغیر است و مقادیر بالاتر نشان‌دهنده سلامت بیشتر است.
- پیش از حذف سد، بستر رودخانه پر از شن نرم و لای بود و گونه‌های مقاوم به کم‌اکسیژنی غالب بودند.
- پس از حذف سد، بستر شنی جای خود را به سنگ و قلوه‌سنگ داد و حشرات وابسته به آب زلال و پرجریان بازگشتند.
از آب راکد تا جریان زنده
دانشمندان آب راکد را «لنتیک» و آب جاری را «لاتیک» می‌نامند. با حذف سد، شرایط از لنتیک به لاتیک تغییر کرد و رسوبات ریز شسته شدند. این تغییرات فیزیکی از همان سال اول با تغییرات زیستی هماهنگ بود.
تنوع گونه‌ای و تعداد گروه‌های حساس EPT (شامل بال‌دارها، سنگ‌پشه‌ها و شب‌پره‌های رودخانه‌ای) افزایش یافت و گونه‌های مقاوم کاهش پیدا کردند. امتیاز BAP نیز از محدوده «تحت‌تأثیر متوسط» به «تحت‌تأثیر کم» ارتقا یافت.
بازگشت ماهیان و اتصال دوباره زیستگاه‌ها
سدها علاوه بر نگهداری رسوبات، مانع حرکت گونه‌هایی می‌شوند که برای چرخه زندگی به جابجایی میان آب شور و شیرین نیاز دارند. نمونه بارز، مارماهی آمریکایی است که در رودخانه‌ها رشد می‌کند و برای تخم‌ریزی به دریای سارگاسو بازمی‌گردد.
حذف سد، دسترسی به زیستگاه‌های خنک‌تر و پر اکسیژن را برای بچه‌مارماهی‌ها فراهم کرد و این یکی از ملموس‌ترین موفقیت‌های اکولوژیک پروژه بود.
آمارهایی که داستان را روایت می‌کنند
تا سال سوم، ترکیب بستر به طور کامل تغییر کرده و به سنگ و قلوه‌سنگ غالب تبدیل شد. جامعه ماکرواینورتبراتها نیز به سمت گونه‌های چسبنده و چرنده تغییر کرد که از جلبک‌های روی سنگ‌ها تغذیه می‌کنند.
امتیاز BAP در محدوده «تحت‌تأثیر کم» تثبیت شد و تنوع گونه‌ای تقریباً دو برابر شد که نشان از ایجاد یک جامعه پایدار و متنوع دارد.
این مطالعه نمونه‌ای از الگوی ملی است: در سال ۲۰۲۴، ۱۰۸ سد در ۲۷ ایالت حذف شدند که بیش از ۲۵۲۸ مایل زیستگاه رودخانه‌ای را دوباره متصل کردند.
مزایای اجتماعی و اقتصادی
حذف سدها علاوه بر بهبود کیفیت آب و تنوع زیستگاه، خطرات نگهداری زیرساخت‌های قدیمی را کاهش می‌دهد. هزینه بازسازی سدهای غیرفدرال در آمریکا حدود ۱۶۵ میلیارد دلار برآورد شده است. بسیاری از جوامع ترجیح می‌دهند به جای پرداخت هزینه‌های سنگین، سدهای کوچک و فرسوده را حذف کنند.
دو عامل کلیدی موفقیت
- وجود زیستگاه سالم پایین‌دست که به احیای سریع کانال کمک کرد.
- شکل‌گیری سریع بستر درشت‌دانه که تبادل اکسیژن را افزایش داد و سطحی برای رشد جلبک‌ها و میکروب‌های مفید فراهم کرد.
این تغییرات پایه‌ای برای بازگشت گونه‌های چسبنده و چرنده فراهم کردند و جریان غذایی رودخانه را فعال کردند.
درس‌هایی برای حفاظت آینده
سرعت بهبود در همه سایت‌ها یکسان نیست و به عواملی چون شیب رودخانه، میزان رسوبات ذخیره‌شده و کاربری اراضی حوضه بستگی دارد. این مطالعه نشان داد که یک برنامه پایش ساده با شاخص‌هایی مانند اندازه بستر، گروه‌های ماکرواینورتبراتها و امتیاز BAP می‌تواند به مدیران کمک کند تا زمان رسیدن سایت به شرایط مطلوب را به‌طور شفاف ارزیابی کنند.
حذف سدهای کوچک و غیرضروری می‌تواند به اتصال زیستگاه‌ها، بهبود کیفیت آب و افزایش تاب‌آوری رودخانه‌ها در برابر سیلاب‌ها و تغییرات اقلیمی کمک کند.
نتیجه‌گیری
این پژوهش نشان داد که رودخانه‌ها توانایی بالایی برای ترمیم دارند. حذف موانع کوچک می‌تواند حیات را به جریان بازگرداند و در زمانی کوتاه رودخانه را به اکوسیستمی سالم و پویا تبدیل کند.
نظر شما درباره حذف سدهای فرسوده چیست؟ دیدگاهتان را در بخش کامنت‌ها بنویسید و این مقاله را با دوستان علاقه‌مند به محیط‌زیست به اشتراک بگذارید.
