قرن‌ها است که تاریخ‌نگاران مسیرهای حیاتی امپراتوری روم را از میان نقشه‌های پراکنده و منابع ناقص دنبال می‌کنند. اکنون یک اطلس دیجیتال جدید، گستره شناخته‌شده جاده‌های رومی را تقریباً دو برابر کرده و شبکه‌ای به طول ۲۹۹٬۱۶۰ کیلومتر را در سراسر اروپا، شمال آفریقا و خاور نزدیک ترسیم کرده است.
این پروژه که بر اساس داده‌های حدود سال ۱۵۰ میلادی (اوایل قرن دوم) بنا شده، شبکه‌ای بسیار گسترده‌تر از تلاش‌های پیشین ارائه می‌دهد و حدود ۱۱۰٬۶۰۰ کیلومتر مسیر تازه را به ثبت رسانده است.
چگونه نقشه جاده‌های رومی تاریخ را تغییر می‌دهد
مطابق مقاله جدید منتشرشده در نشریه Scientific Data، این مجموعه داده‌ها محدوده‌ای به وسعت ۳٫۹۹ میلیون کیلومتر مربع را پوشش می‌دهد و استانداردی یکنواخت برای ثبت جاده‌های رومی ارائه می‌کند. به‌جای یافته‌های پراکنده، اکنون شاهد مدرکی جغرافیایی و قابل آزمون هستیم.
این پروژه را تام بروگمانس (Tom Brughmans)، استاد باستان‌شناسی کلاسیک در دانشگاه آرهوس (Aarhus University) هدایت کرده است. تمرکز پژوهش او بر روش‌های محاسباتی در مطالعه تحرک و ارتباطات دنیای باستان است.
«ما Itiner-e را معرفی می‌کنیم، جامع‌ترین و دقیق‌ترین مجموعه داده دیجیتال باز از جاده‌های سراسر امپراتوری روم.» — تام بروگمانس
این پروژه تنها نقشه‌ای تازه ترسیم نمی‌کند، بلکه قواعدی مشترک برای سنجش عدم قطعیت، دقت و سلسله‌مراتب جاده‌ها در ۴۰ کشور امروزی تعریف کرده است.
گستره شبکه جاده‌ای جدید
بر اساس اطلس جدید، شبکه شامل ۱۰۳٬۴۶۵ کیلومتر جاده اصلی و ۱۹۵٬۶۷۰ کیلومتر جاده فرعی است. جاده‌های اصلی بر پایه سنگ‌نوشته‌ها یا شواهد تاریخی معتبر تعریف شده‌اند، درحالی‌که مسیرهای فرعی حرکت‌های محلی و منطقه‌ای را ثبت می‌کنند.
- تنها ۲٫۷۴ درصد از کل طول شبکه با دقت بالا ترسیم شده است.
- بیشتر مسیرها در طبقه «حدسی» و بخشی دیگر در طبقه «فرضی» جای می‌گیرند.
- بیشترین رشد نقشه در شبه‌جزیره ایبری، یونان و بخش‌هایی از شمال آفریقا رخ داده است.
- طول مسیرها افزایش یافته چون عبور از کوهستان‌ها اکنون به‌صورت واقع‌گرایانه و مطابق مسیرهای پیچ‌در‌پیچ ترسیم شده است.
چگونه این اطلس دیجیتال ساخته شد
پژوهشگران برای بازسازی مسیرها، گزارش‌های باستان‌شناسی، سنگ‌نوشته‌ها و متون تاریخی را با منابع مدرن تلفیق کردند. این منابع شامل نقشه‌های توپوگرافی، نقشه‌های ارتفاعی و مجموعه‌ای گسترده از نقشه‌های تاریخی بودند.
آن‌ها از فناوری سنجش از دور نیز بهره بردند تا مسیرهای مستقیم، برش‌های تراسی و ردپاهای جاده‌ای باستانی را از دید ماهواره‌ها و هواپیماها شناسایی کنند. سپس این مسیرها در محیط GIS (سیستم اطلاعات جغرافیایی) با دقت بالا ترسیم و با شواهد منتشرشده تطبیق داده شدند.
هر بخش از جاده دارای یک شناسه یکتا (URI) است که با دایرهالمعارف جغرافیایی Pleiades مرتبط است. این ساختار باعث می‌شود هر مسیر قابل استناد بوده و بتوان آن را با دیگر مجموعه داده‌های باز تلفیق کرد.
بازسازی مسیرها در صحرای شرقی مصر
در صحرای شرقی مصر، تیم پژوهشی از مدل شترسواری برای بازسازی مسیرهای احتمالی بین ایستگاه‌های باستانی استفاده کرد. این مدل مسیرهایی را محاسبه می‌کند که کمترین هزینه انرژی را برای حرکت در زمین‌های دشوار دارند و با واقعیت سفر کاروان‌ها در دوران باستان مطابقت دارند.
آنچه هنوز از نقشه غایب است
این نقشه، تصویری لحظه‌ای از شبکه جاده‌ای روم است نه یک جدول زمانی. هنوز مشخص نیست هر جاده چه زمانی ساخته یا متروک شده است.
«یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها نبودِ داده‌های زمانی درباره ایجاد و تغییر جاده‌ها است.» — تام بروگمانس
پروژه‌های آینده باید با تاریخ‌گذاری هماهنگ، رشد و زوال این شبکه را دنبال کنند. نقشه همچنین شامل «نقشه اطمینان» است که کیفیت داده‌ها، چگالی مسیر و جزئیات مکانی را ترکیب می‌کند تا نشان دهد کجا اطلاعات قابل‌اعتمادتر است. این ابزار مناطقی چون شمال ایتالیا و دانوب غربی را برای پژوهش‌های دقیق‌تر پیشنهاد می‌کند.
بازنگری در فهم تاریخ باستان
پوشش یکنواخت این اطلس به پژوهشگران امکان می‌دهد فرضیه‌هایی درباره فتوحات، مدیریت و تبادلات فرهنگی را بیازمایند. جاده‌های اصلی مسیرهای رسمی حکومت را نشان می‌دهند و مسیرهای فرعی به اقتصاد روستایی و تجارت محلی ارتباط دارند.
دو عامل اصلی در افزایش چشمگیر داده‌ها نقش داشت:
- افزوده شدن صدها مسیر محلی که تاکنون در نقشه‌ای جامع گردآوری نشده بودند.
- ترسیم واقع‌گرایانه‌تر مسیرهای کوهستانی که مطابق مسیرهای طبیعی و نه خطوط مستقیم قدیمی است.
این تغییرات به درک بهتر از چگونگی حرکت انسان‌ها، انتقال کالاها و حتی شیوع بیماری‌ها در جهان باستان کمک می‌کند.
کشف و کاوش در اطلس جدید
کاربران می‌توانند نقشه را مرور کنند، داده‌ها و منابع هر مسیر را مشاهده کرده و مسیرهای آزمایشی را بیازمایند. هر بخش دارای کد اطمینان است تا میزان صحت داده‌ها مشخص باشد. معلمان و دانشجویان می‌توانند سفرهای بین‌شهری را شبیه‌سازی کرده و سرعت‌های احتمالی حرکت لشکرها یا الگوهای عبور از رودخانه‌ها را بررسی کنند.
پژوهشگران هشدار می‌دهند که مسیرهای مرزی، مانند مناطق پایین‌رود راین یا حاشیه‌های بیابانی، فصلی و متغیر بوده‌اند و این در نقشه منعکس شده است.
اهمیت داده‌های باز در باستان‌شناسی
از آنجا که هر بخش از جاده قابل استناد است، پژوهش‌های محلی می‌توانند یافته‌های جدید خود را مستقیماً به اطلس اضافه کنند، بدون نیاز به بازسازی کل نقشه. شناسه‌های مشترک و فرمت‌های باز، اتصال به پایگاه‌های داده سکونتگاه‌ها، کتیبه‌ها و شاخص‌های اقلیمی را تسهیل می‌کند. این شفافیت باعث می‌شود تحلیل‌ها قابل بازتولید و به‌روزرسانی سریع‌تر باشند.
شبکه جاده‌ای روم گسترده بود، اما شناخت ما از مسیرهای دقیق آن هنوز ناقص است. اطلس جدید نه‌تنها تصویری شفاف‌تر ارائه می‌دهد، بلکه میزان اطمینان به هر داده را نیز آشکار می‌کند.
این مطالعه در نشریه Scientific Data منتشر شده است.
نتیجه‌گیری
اطلس دیجیتال جدید جاده‌های روم، تاریخ را بازمی‌نویسد. این پروژه نه‌تنها گستره واقعی امپراتوری روم را با دقتی بی‌سابقه ترسیم کرده، بلکه الگویی تازه برای پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی مبتنی بر داده‌های باز ارائه داده است. اکنون پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ می‌توانند با نگاهی جدید، مسیرهای باستانی را کشف کنند.
