در جنگل‌های مه‌آلود و دورافتاده‌ی ارتفاعات مرزی ویتنام و لائوس، موجودی نادر ممکن است هنوز پنهانی در حرکت باشد. این حیوان که سائولا نام دارد، تنها در سال ۱۹۹۲ توسط دانشمندان کشف شد و به دلیل وضعیت افسانه‌ای‌اش، به «تک‌شاخ آسیایی» معروف شده است.
سائولا شبیه به بز کوهی به نظر می‌رسد، اما در واقع به گاوها نزدیک‌تر است. نرها و ماده‌ها هر دو دارای دو شاخ بلند و مستقیم هستند که اگر از زاویه‌ی کنار دیده شوند، می‌توانند یادآور شاخ منفرد یک تک‌شاخ باشند.
راز تک‌شاخ آسیایی
گونه‌ای در معرض انقراض شدید
حتی در زمان کشفش، سائولا (Pseudoryx nghetinhensis) با خطر انقراض مواجه بود. امروزه گمان می‌رود که کمتر از ۱۰۰ عدد از آن باقی مانده باشد – البته اگر هنوز زنده باشند.
«در حال حاضر، وجود سائولای زنده نه قابل اثبات است، نه قابل رد. آخرین مدرک ما مربوط به سال ۲۰۱۳ است که یکی از آن‌ها توسط دوربین تله‌ای ثبت شد»،
می‌گوید نگوین کوک دونگ از مؤسسه‌ی برنامه‌ریزی و بررسی جنگل در ویتنام.
اما به دلیل دورافتادگی زیستگاه این حیوان، اظهار نظر قطعی بسیار دشوار است. نشانه‌هایی وجود دارد که هنوز امید را زنده نگه داشته‌اند.
کشف ژنتیکی شگفت‌انگیز
نقشه‌برداری ژنوم سائولا
دونگ بخشی از یک تیم تحقیقاتی بین‌المللی است که به دستاوردی مهم نائل شده‌اند. دانشمندانی از دانشگاه کپنهاگ و نهادهایی در سراسر جهان، برای نخستین‌بار ژنوم سائولا را ترسیم کرده‌اند.
تا پیش از این، تقریباً هیچ داده‌ی ژنتیکی درباره‌ی این گونه‌ی در معرض انقراض شدید وجود نداشت. پژوهشگران از بقایای سائولا که در خانه‌ی شکارچیان محلی یافت شده بود، استفاده کردند.
با استفاده از این بقایا، آن‌ها موفق به بازسازی کامل ژنوم ۲۶ فرد شدند. یافته‌های آن‌ها فصلی جدید در داستان تک‌شاخ آسیایی گشود – و شاید راهی برای نجات آن.
دو جمعیت متمایز
«ما بسیار شگفت‌زده شدیم که دریافتیم سائولا به دو جمعیت با تفاوت ژنتیکی قابل توجه تقسیم شده است. این جدایی بین ۵٬۰۰۰ تا ۲۰٬۰۰۰ سال پیش رخ داده»،
می‌گوید جنیش گارسیا اریل، نویسنده‌ی اصلی مقاله.
این موضوع پیش از این کاملاً ناشناخته بود و بدون داده‌های ژنتیکی نیز قابل کشف نبود. این نتیجه بسیار مهم است، زیرا توزیع تنوع ژنتیکی گونه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
کاهش تنوع ژنتیکی
کاهش جمعیت از عصر یخبندان
تحلیل‌های ژنومی نشان داد که هر دو جمعیت از پایان آخرین عصر یخبندان تاکنون در حال کاهش بوده‌اند.
در طول ۱۰٬۰۰۰ سال گذشته، جمعیت سائولا احتمالاً هرگز از ۵٬۰۰۰ فرد بیشتر نبوده است. این روند نزولی طولانی‌مدت موجب کاهش تدریجی تنوع ژنتیکی در هر دو جمعیت شده – اما هرکدام بخشی متفاوت از این تنوع را از دست داده‌اند.
«این بدان معناست که تنوع ژنتیکی از دست‌رفته در هر جمعیت، مکمل جمعیت دیگر است. پس اگر آن‌ها را با هم ترکیب کنیم، می‌توانند کاستی‌های یکدیگر را جبران کنند»،
توضیح می‌دهد گارسیا اریل.
کلید بقا: ترکیب دو جمعیت
در واقع، رمز نجات سائولا ممکن است در پیوند دادن این دو جمعیت نهفته باشد.
طرحی برای نجات سائولا
سناریوهای مدل‌سازی برای حفظ گونه
پژوهشگران از مدل‌سازی کامپیوتری برای بررسی سناریوهای مختلف حفاظت استفاده کردند. نتایج آن‌ها نشان می‌دهد که ترکیب اعضایی از هر دو جمعیت در یک برنامه‌ی پرورش در اسارت، بهترین شانس بقا را برای گونه فراهم می‌کند.
«اگر بتوانیم دست‌کم ۱۲ سائولا – ترجیحاً از هر دو جمعیت – را گرد هم آوریم تا پایه‌ی یک جمعیت آینده را تشکیل دهند، مدل‌های ما نشان می‌دهد گونه شانس مناسبی برای بقای بلندمدت خواهد داشت»،
می‌گوید راسموس هلر، نویسنده‌ی ارشد مقاله.
اما این بستگی به یافتن واقعی برخی افراد و آغاز یک برنامه‌ی پرورش دارد – اقدامی که پیش از این نیز برای گونه‌های در آستانه انقراض مؤثر بوده است.
امیدی تازه برای تک‌شاخ آسیایی
جست‌وجو با ابزارهای نوین
پژوهشگران امیدوارند نقشه‌ی ژنوم جدید یافتن سائولاهای باقی‌مانده را آسان‌تر کند.
تا کنون تیم‌ها از DNA محیطی (eDNA) – یعنی ردهای ژنتیکی به جا مانده در آب، خاک یا حتی زالوها – استفاده کرده‌اند. این روش‌ها نیازمند شناسایی تکه‌های بسیار کوچک DNA هستند که کار را دشوار می‌سازد.
«پژوهشگران بسیاری تلاش کرده‌اند از طریق eDNA در آب یا حتی زالوهای خون‌مک موجود در زیستگاه مشابه، ردی از سائولا بیابند – اما بی‌نتیجه بوده»،
می‌گوید مین دوک له از دانشگاه ملی ویتنام.
اما اکنون که ژنوم کامل سائولا در دسترس است، ابزار بسیار قوی‌تری برای شناسایی این تکه‌ها داریم.
آینده‌ای برای تک‌شاخ‌ها؟
حتی اگر هیچ‌یک از سائولاهای اسرارآمیز زنده نباشند، این اطلاعات ژنتیکی می‌تواند نقشی حیاتی در آینده ایفا کند.
«یافته‌های ما از نظر تئوری می‌تواند در صورت تحقق فناوری‌های احیای گونه از طریق ژنتیک (de-extinction) به کار رود – موضوعی که امروزه بسیار داغ است»،
می‌گوید هلر.
در چنین حالتی، درک تازه‌ی ما از تنوع ژنتیکی سائولا می‌تواند در ایجاد جمعیتی پایدار تأثیر چشمگیری داشته باشد.
با این حال، امید با واقع‌گرایی همراه است. هلر یادآوری می‌کند که دانشمندان از دهه ۱۹۹۰ تاکنون به دنبال سائولا بوده‌اند و این کار روز به روز دشوارتر شده، زیرا آن زمان تعداد بیشتری از آن‌ها وجود داشت.
«خیلی خوش‌بین نیستم، باید اعتراف کنم – اما واقعاً امیدوارم سائولا هنوز آن بیرون باشد»،
نتیجه‌گیری می‌کند هلر.
این مطالعه کامل در ژورنال Cell منتشر شده است.
