برای دهه‌ها، استفاده از ابزار به‌عنوان یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تکامل انسان شناخته می‌شد. بعدها، محققان این مهارت را در شامپانزه‌ها، کلاغ‌ها و حتی سمورهای دریایی نیز مشاهده کردند. اما یک گروه همچنان در این مکالمات غایب بود – ماهی‌ها.
تصور می‌شد که ماهی‌ها بیش از حد ساده، وابسته به غریزه و فاقد توانایی شناختی کافی برای استفاده از ابزار هستند. اما این باور دیگر معتبر نیست.
یک مطالعه جدید نشان داده است که برخی گونه‌های ماهی «لب‌شکری» از سطوح سخت برای شکستن طعمه استفاده می‌کنند. این رفتارها نه‌تنها فرضیات قبلی را به چالش می‌کشند، بلکه تعریف هوش را نیز گسترش می‌دهند.
ماهی‌هایی که از ابزار استفاده می‌کنند
لب‌شکری‌ها و تکنیک استفاده از سندان
لب‌شکری‌ها ماهی‌های رنگارنگی هستند که در صخره‌های مرجانی اقیانوس‌های گرم زندگی می‌کنند. در این مطالعه، محققان مشاهده کردند که چندین گونه از این ماهی‌ها با گرفتن خرچنگ‌ها، نرم‌تنان و ستاره‌های شکننده در دهان خود، آن‌ها را به صخره‌ها یا مرجان‌های سخت می‌کوبند.
این رفتار که به‌عنوان «استفاده از سندان» شناخته می‌شود، نوعی استفاده از ابزار است که به ماهی اجازه می‌دهد به طعمه‌ای دسترسی پیدا کند که در غیر این صورت نمی‌توانست مصرف کند.
رفتاری هدفمند و تمرین‌شده
لب‌شکری‌ها با دقت عمل می‌کنند. آن‌ها طعمه را فقط رها نمی‌کنند، بلکه آن را در موقعیت خاصی قرار داده، با بدن خود نیرو وارد کرده و زاویه ضربه‌ها را تنظیم می‌کنند. این رفتار تصادفی نیست، بلکه هدفمند و تمرین‌شده است و در بیشتر موارد موفقیت‌آمیز.
شواهد جدید از استفاده از ابزار در میان ماهیان
این مطالعه ۱۶ مورد جدید از استفاده از ابزار را در پنج گونه از خانواده «Halichoeres» ثبت کرده است. سه گونه از این ماهی‌ها قبلاً هرگز در حال استفاده از ابزار مشاهده نشده بودند. دو گونه دیگر مشکوک به داشتن این توانایی بودند، اما اکنون شواهد ویدیویی این موضوع را تأیید کرده است.
مشاهده در اقیانوس‌های مختلف
این کشفیات با کمک یک ابتکار علمی به نام «استفاده از ابزار در ماهی‌ها» انجام شد. تیم تحقیقاتی با کمک رسانه‌های اجتماعی و گزارش‌های غواصان و علاقه‌مندان به دریا، ویدیوها و گزارش‌هایی از برزیل، کلمبیا، جزایر تورکس و کایکوس و سایر مناطق جمع‌آوری کردند.
همه گونه‌های مشاهده‌شده متعلق به خانواده لب‌شکری‌ها (Labridae) هستند که دومین گروه بزرگ از ماهیان دریایی را تشکیل می‌دهند. محققان معتقدند این رفتار ممکن است از یک نیای مشترک تکامل یافته باشد و در گونه‌های مرتبط حفظ شده باشد.
انعطاف‌پذیری در استفاده از ابزار
عدم وجود ترجیح جانبی
یکی از یافته‌های جالب در این مطالعه این بود که لب‌شکری‌ها، برخلاف میمون‌ها و کلاغ‌ها که در استفاده از ابزار از دست یا پنجه غالب خود استفاده می‌کنند، به‌طور مساوی از هر دو طرف بدنشان برای ضربه زدن استفاده می‌کردند. این انعطاف‌پذیری ممکن است مزیتی باشد، زیرا به آن‌ها اجازه می‌دهد ابزارهای طبیعی را در هر موقعیتی استفاده کنند.
استفاده از ابزارهای متنوع
لب‌شکری‌ها از انواع مختلفی از سندان‌ها استفاده کردند – صخره‌ها، سرهای مرجانی، تکه‌های سنگ و حتی یک صدف زنده. آن‌ها هیچ ترجیح خاصی نشان ندادند و با محیط اطراف خود تطبیق پیدا کردند. این موضوع نه‌تنها نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری شناختی، بلکه سطحی از آگاهی محیطی نیز هست.
رقابت غذایی در صخره‌های مرجانی
استفاده از ابزار برای شکستن طعمه‌های سخت هزینه‌هایی نیز دارد. این کار انرژی زیادی مصرف می‌کند، به‌خصوص زمانی که شامل چندین ضربه قوی باشد. ویدیوها نشان می‌دهند که ماهی‌ها گاهی طعمه را از دست می‌دهند یا مجبورند آن را دوباره بگیرند.
سرقت غذا توسط دیگر ماهی‌ها
در ۱۲ مورد از ۱۹ مشاهده، ماهی‌های دیگر سعی کردند غذا را بدزدند یا توسط ماهی لب‌شکری رانده شدند. در یک مورد، یک لب‌شکری جوان، طعمه‌ای را که یک ماهی بالغ تازه شکسته بود، ربود. استفاده از ابزار نه‌تنها غذا به همراه دارد، بلکه توجه دیگران را نیز جلب می‌کند – و این همیشه چیز خوبی نیست.
معمای تکاملی استفاده از ابزار
چرا فقط برخی گونه‌ها از ابزار استفاده می‌کنند؟
مطالعه جدید درک ما از شناخت حیوانات را گسترش می‌دهد. ماهی‌ها اکنون به لیست حیوانات استفاده‌کننده از ابزار، شامل میمون‌ها، طوطی‌ها، اختاپوس‌ها، زنبورها و خرچنگ‌ها، اضافه شده‌اند. اما چرا تنها برخی گونه‌ها این توانایی را دارند؟
استفاده از ابزار احتمالاً تحت تأثیر فشارهای محیطی مانند کمبود غذا، رقابت یا ساختار زیستگاه قرار دارد. در مورد لب‌شکری‌ها، زیستگاه‌های متنوع، مهارت‌های یادگیری قوی و دامنه وسیع طعمه‌هایشان ممکن است در این مسئله نقش داشته باشد. اما دلایل دقیق آن هنوز مشخص نیست.
گام‌های بعدی در تحقیقات
محققان قصد دارند مشاهدات بیشتری انجام دهند. بیشتر موارد ثبت‌شده از استفاده از ابزار، فرصت‌طلبانه بوده‌اند. مطالعات کنترل‌شده – که در آن طعمه در شرایط آزمایشگاهی ارائه می‌شود – می‌توانند بینش‌های جدیدی ارائه دهند.
آن‌ها امیدوارند که مردم از طریق پروژه «استفاده از ابزار در ماهی‌ها»، گزارش‌ها و فیلم‌های بیشتری ارسال کنند. این داده‌ها به دانشمندان کمک می‌کند تا بررسی کنند که آیا استفاده از سندان در تمام اعضای این خانواده شایع است یا فقط به چند گونه خاص محدود می‌شود.
نتیجه‌گیری
ماهی‌های لب‌شکری به ما نشان داده‌اند که آن‌ها را دست‌کم گرفته‌ایم. نه‌تنها باهوش هستند، بلکه می‌توانند نوآوری کنند، برنامه‌ریزی کنند و مسائل را به روش‌های خلاقانه حل کنند.
استفاده از ابزار ممکن است دیگر مختص چند گونه خاص نباشد – بلکه شاید بسیار گسترده‌تر باشد، اگر فقط دقت بیشتری کنیم.
این مطالعه در مجله علمی Coral Reefs منتشر شده است.
