داستانهای موفقیت در حفاظت از گونهها اغلب حول یک حیوان محبوب میچرخند که از آستانه انقراض بازمیگردد. اما یک پژوهش تازه از اکولوژیستهای چین هشدار میدهد که این تمرکز محدود، گاهی بهطور پنهان به همان زیستبومهایی آسیب میزند که این حیوانات برای بقا به آنها نیاز دارند.
این هشدار بر پایه نمونههای واقعی در چین مطرح شده است؛ از جمله داستان ایبیس تاجدار در استان شاآنشی، پرندهای که جمعیت آن از تنها هفت فرد در سال ۱۹۸۱ به حدود ۱۱ هزار فرد در امروز رسیده، اما این بازگشت خیرهکننده اکنون خود چالشهای تازهای ایجاد کرده است.
نشانهبودن حیوانات؛ آیا بازتاب واقعی سلامت اکوسیستم است؟
هدایت این تحقیق بر عهده های تائو شی، زیستشناس حفاظت در دانشگاه نرمال هاینان بوده است. هدف او بررسی این پرسش است که آیا اکوسیستمها واقعاً در حال بازیابی هستند یا تنها با افزایش تعداد حیوانات پر شدهاند.
سالهاست که گونههای کاریزماتیک، که برای انسانها جذاب یا نمادیناند، بهعنوان میانبُر سنجش موفقیت حفاظتی استفاده میشوند. اگر این حیوانات فراوان باشند، پروژههای حفاظتی معمولاً نتیجه را مثبت تلقی میکنند، حتی زمانی که سایر گونهها بیسر و صدا رو به کاهشاند.
چرا شمارش حیوانات، معیار کافی برای حفاظت نیست؟
این دیدگاه جدید تأکید میکند که تکیه بر تعداد حیوانات میتواند گمراهکننده باشد، زیرا پایداری اکوسیستم را نادیده میگیرد.
«حفاظت از گونههای کاریزماتیکِ غیرکلانجثه ممکن است مؤثر نباشد، زمانی که نتیجه تنها بر اساس فراوانی سنجیده شود.» — های تائو شی
عملکردهای اکوسیستم، مانند چرخه مواد مغذی یا ذخیره کربن، به همکاری گونهها وابسته است، نه به برجسته بودن یک گونه واحد. تحقیقات دهههای اخیر نشان میدهد که با کاهش تنوع زیستی، عملکردهای اکوسیستم تضعیف میشود و انسانها منابع حیاتی مانند آب پاک و خاک حاصلخیز را از دست میدهند.
درسهایی از چین: وقتی حفاظت بیشازحد مشکلساز میشود
چالشهای ژنتیکی سمندر غولپیکر چین
یکی از نمونهها، سمندر غولپیکر چین است که اکنون مشخص شده شامل چندین گونه «نهفته» است؛ خطوط تکاملی بسیار مشابه که با چشم انسان تقریباً یکسان بهنظر میرسند.
سالها، مزارع پرورش سمندر، حیوانات مناطق مختلف را با یکدیگر جفت میدادند و سپس در طبیعت رها میکردند. این کار منجر به اختلاط ژنتیکی خطرناکی شد که میتواند به از بین رفتن گونههای وحشیِ بومی بینجامد.
بازگشت باشکوه ایبیس تاجدار؛ اما با هزینهای برای اکوسیستم
اگرچه افزایش جمعیت ایبیس تاجدار چشمگیر است، تراکم بالای این پرندگان در تالابها و مزارع محدود، اکنون خطر بیماری، کمبود غذا، و فشار شدید بر زیستگاهها را افزایش داده است.
مطالعات ردیابی نشان میدهند که این پرندگان بهشدت به نقاط خاص برای تغذیه و استراحت پایبندند، بنابراین فشار زیستی در همان مناطق انباشته میشود.
تغییر کشاورزی برای سازگاری با یک گونه
در بخشهایی از شاآنشی، کشاورزان بهجای برنج معمولی به کشت «برنج سیاه ارگانیک» روی آوردهاند تا میزان سموم را کاهش دهند و شرایط بهتری برای غذای ایبیس فراهم کنند.
این اقدام برای پرندگان مفید است، اما به معنای تغییر الگوهای کشاورزی چندصدساله برای سازگاری با یک گونه حفاظتی است.
گوزن پدر دیوید؛ بازگشتی موفق اما شکننده
گوزن پدر دیوید، گونهای که زمانی در طبیعت چین منقرض شده بود، اکنون با بیش از ۱۲ هزار فرد، نتیجه چند دهه پرورش و رهاسازی است.
با این حال، تحلیلها نشان میدهد که تنوع ژنتیکی این گلهها پایین است و نگرانیهایی درباره همخونی و محدودیت زیستگاهها وجود دارد که میتواند توان اکوسیستم برای پشتیبانی از جمعیت را محدود کند.
چرا سلامت اکوسیستم باید محور حفاظت باشد؟
در این موارد، تیمهای حفاظتی اغلب به اهداف عددی خود رسیدهاند، اما جامعه گیاهان، شکارچیان، و طعمهها همچنان نامتعادل است.
متخصصان هشدار میدهند که این الگوی «حفاظت بیشازحد» که یک گونه را فراتر از ظرفیت زیستبوم افزایش میدهد، میتواند مشکلات بلندمدت برای طبیعت و انسان ایجاد کند.
تنوع زیستی همچون بیمهای طبیعی عمل میکند و اکوسیستمها را در برابر تنشهایی مانند خشکسالی، بیماری یا گونههای مهاجم مقاومتر میکند.
چگونه باید «بازیابی واقعی» را اندازه گرفت؟
زمانی که اهداف حفاظتی، شبکه غذایی، خاک، آب، و روابط طبیعی بین گونهها را در کنار گونههای هدف محافظت میکنند، اکوسیستمها میتوانند واقعاً و پایدار بازیابی شوند.
شی و همکارانش پیشنهاد میکنند که ارزیابیهای حفاظتی باید بر این تمرکز کنند که آیا عملکردهای کلیدی اکوسیستم در حال بهبود هستند یا نه.
- حفظ خاک
- گردهافشانی
- تعادل میان شکارچی و طعمه
این معیارها تصویری دقیقتر از وضعیت واقعی طبیعت ارائه میدهند تا صرف شمارش یک گونه محبوب.
همچنین پژوهشگران تأکید میکنند که اهداف حفاظتی باید انعطافپذیر باشد، زیرا الگوهای اقلیمی، کاربری زمین، و پراکنش گونهها دائماً در حال تغییر است.
نگاهی تازه به حفاظت از گونهها
رویکرد جامع، با بررسی نحوه حرکت آب و مواد مغذی در چشمانداز شروع میشود و سپس میپرسد کدام گونهها یا زیستگاهها این چرخهها را پایدار نگه میدهند.
چنین برنامهریزی معمولاً به حفاظت از تالابها، جنگلهای کهن، یا کل سیستمهای رودخانهای منجر میشود، حتی اگر هیچیک از گونههای آن مشهور یا نمادین نباشند.
در عمل، این یعنی مناطق حفاظتشده جدید ممکن است بر اساس خوشهای از گونههای در تعامل طراحی شوند، نه یک گونه پرچمدار.
همچنین این رویکرد مستلزم احتیاط در تکثیر و رهاسازی است؛ بهگونهای که تنها در زیستگاههایی انجام شود که توان پشتیبانی از رفتارهای طبیعی حیوانات را بدون دخالت مداوم انسان داشته باشند.
نمونههای چین نشان میدهد که نیتهای خوب میتوانند یک گونه کاریزماتیک را به جمعیت بالا برسانند، اما در عین حال اکوسیستم را شکننده و نیازمند مدیریت پرهزینه کنند.
تمرکز بر اکوسیستم بهجای یک «ماسکات» یا گونه محبوب، تضمین میکند که موفقیت حفاظتی، نهتنها یک گونه، بلکه کل چشمانداز طبیعی را تقویت کند.
این مطالعه در نشریه PLOS Biology منتشر شده است.
نتیجهگیری: بازنگری در حفاظت از گونهها برای حفظ تعادل طبیعت
برای آنکه حفاظت از گونهها واقعاً اثربخش باشد، باید اکوسیستم را بهعنوان یک کل درنظر گرفت. این مقاله نشان میدهد که تمرکز بیشازحد بر یک گونه، هرچند محبوب، میتواند محیط را بیثبات کند. رویکردی مبتنی بر عملکردهای اکولوژیک، تنوع زیستی، و پایداری زیستگاهها، آیندهای مطمئنتر برای طبیعت و جوامع انسانی رقم میزند.
اگر این موضوع برایتان جذاب بود، مقالههای مرتبط با تنوع زیستی را نیز مطالعه کنید و دیدگاهتان را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.
