مریخ سیاره‌ای با تضادهای چشمگیر است. تقریباً نیمی از سطح این سیاره، ناهموار و باستانی است و پوشیده از دهانه‌هایی است که قدمت آن را نشان می‌دهند؛ در حالی که نیمه دیگر، صاف‌تر است و توسط جریان‌های گدازه‌ای شکل گرفته که سطح ناهموار زیرین را پوشانده‌اند.
منطقه آشرون فوسای: نقطه تلاقی دو چهره مریخ
تصویر جدیدی از فضاپیمای Mars Express متعلق به آژانس فضایی اروپا (ESA)، نمایی خیره‌کننده از این تضاد را در ناحیه‌ای به نام Acheron Fossae به نمایش گذاشته است. این منطقه بین دو آتشفشان عظیم قرار دارد: المپوس مونس در جنوب و آلبا مونس در شمال‌شرق.
دانشمندان ESA با بررسی این تصاویر جدید، به درک بهتری از چگونگی تأثیر فعالیت‌های آتشفشانی و تکتونیکی بر تغییر شکل سطح مریخ دست یافته‌اند.
ساختارهای باستانی و گذشته تکتونیکی مریخ
شیارهای بزرگ و عمیق: گواهی بر فشارهای درونی مریخ
در سمت راست تصویر، شبکه‌ای از ساختارهای طویل و شبیه به سنگر به چشم می‌خورد که به نام گربن (Grabens) شناخته می‌شوند. این ویژگی‌های زمین‌شناسی زمانی بر سطح مریخ ظاهر شدند که پوسته سیاره بر اثر فشارهای تکتونیکی کشیده شد و شکاف برداشت.
بلوک‌های عظیم زمین ترک خوردند، فرو نشستند و گودی‌های عمیقی به وجود آمدند که با برآمدگی‌هایی از یکدیگر جدا می‌شوند. گربن‌ها تقریباً چهار میلیارد سال پیش تشکیل شده‌اند و در حدود ۸۰۰ کیلومتر (۵۰۰ مایل) امتداد دارند؛ تقریباً معادل طول کشور آلمان.
رابطه میان فعالیت‌های آتشفشانی و تکتونیکی
تنش‌های پوسته‌ای که منجر به شکل‌گیری این شیارها شدند، احتمالاً ناشی از جابه‌جایی سطح مریخ در دوران فعالیت شدید آتشفشانی بوده است. وجود آتشفشان‌های بزرگ مانند المپوس مونس و آلبا مونس در نزدیکی این منطقه، حاکی از ارتباط قوی میان فعالیت‌های آتشفشانی و دگرگونی‌های سطحی در این ناحیه است.
دشت‌های جوان‌تر؛ محصول یخچال‌ها و گدازه‌ها
حرکت آرام یخ و سنگ در شکل‌دهی سطح مریخ
در بخش پایینی تصویر، منطقه‌ای صاف دیده می‌شود که آغاز دشت‌های جوان‌تر را نشان می‌دهد. این دشت‌ها احتمالاً در نتیجه حرکت یخچال‌ها و جریان‌های گدازه‌ای شکل گرفته‌اند.
در نزدیکی گربن‌ها، شواهدی از یخچال‌های سنگی – ترکیبی از یخ و سنگ – مشاهده می‌شود که به‌مرور زمان با سرعت کم حرکت کرده‌اند. این یخچال‌ها به‌نظر می‌رسد از لبه صخره‌ها دور شده‌اند و الگوهایی به جا گذاشته‌اند که شبیه موج‌های برخورد کننده به ساحل هستند.
انباشت آوار در دامنه صخره‌ها
حرکت این یخچال‌ها در نهایت به ایجاد توده‌های شیب‌دار آوار منجر شده است که به نام پیش‌بندهای آوار (Debris Aprons) شناخته می‌شوند. این ساختارها از پایه صخره‌ها دور شده و در اطراف گسترش یافته‌اند.
ویژگی‌های قدیمی‌تر مریخ زیر گدازه‌ها
نمای سه‌بعدی؛ ترکیب گربن‌ها، جریان یخ و گدازه
نمای نزدیک و سه‌بعدی از تصویر، گربن‌ها، مسیر جریان یخچال‌ها و مناطقی که گدازه‌ها روی ساختارهای قدیمی‌تر ریخته‌اند را نشان می‌دهد.
نمونه‌ای واضح، دهانه برخوردی نیمه‌پیدا است به قطر حدود ۲۸ کیلومتر (۱۷ مایل) که بخشی از آن زیر یک میدان صاف گدازه دفن شده است. این موضوع نشان می‌دهد که دهانه پیش از فعالیت‌های آتشفشانی که سطح منطقه را نوسازی کرده‌اند، وجود داشته است.
گنبدهای آتشفشانی و تغییرات پوسته
در بالا سمت راست تصویر اصلی، سه قله مخروطی‌شکل از دشت‌ها سر برآورده‌اند. این گنبدها به احتمال زیاد منشأ آتشفشانی دارند.
نکته جالب این است که گربن‌ها از میان برخی از این گنبدها عبور کرده‌اند، که نشان می‌دهد پوسته مریخ حتی پس از شکل‌گیری این ساختارهای آتشفشانی همچنان دچار کشش و تغییر بوده است.
دگرگونی‌های نیرومند زمین‌شناسی در مریخ
از زمان پرتاب در سال ۲۰۰۳، فضاپیمای Mars Express آژانس فضایی اروپا در حال عکاسی از مریخ به‌صورت رنگی و سه‌بعدی با وضوح بالا بوده است. در بیش از ۲۰ سال گذشته، این فضاپیما پنجره‌ای به گذشته چندلایه سیاره سرخ گشوده است.
امروزه این فضاپیما همچنان نشان می‌دهد که زمان، گدازه و یخ چگونه با همکاری یکدیگر، چشم‌انداز مریخ را شکل داده‌اند.
تصویر Acheron Fossae تنها نمونه‌ای از این واقعیت است که مریخ، با وجود سکوت امروزش، زمانی سیاره‌ای با دگرگونی‌های شدید زمین‌شناسی بوده است.
پنجره‌ای به فرگشت سیارات
مریخ؛ بایگانی زمین‌شناسی در مقیاس کیهانی
دانشمندان با مطالعه مناطقی مانند Acheron Fossae در تلاش‌اند تا بیشتر درباره نیروهایی که نه‌تنها مریخ، بلکه دیگر سیارات سنگی را نیز شکل داده‌اند، بدانند.
سیاره سرخ رکوردی ویژه از فرایندهای زمین‌شناسی در خود دارد. برخلاف زمین، مریخ فاقد صفحه‌های تکتونیکی است و فرسایش ناشی از باد یا آب در آن بسیار کم است؛ در نتیجه، ویژگی‌های سطحی آن برای میلیاردها سال حفظ شده‌اند.
این چشم‌اندازهای تاریخی همانند لحظاتی از تاریخ سیارات هستند که در زمان قفل شده‌اند. با بررسی شکاف‌ها، جریان‌ها و دشت‌های مریخ، دانشمندان می‌توانند چگونگی سرد شدن، کشیده شدن و دگرگونی این سیاره را بازسازی کنند.
آینده تحقیقات مریخی
وجود گربن‌های باستانی، ساختارهای یخچالی و دشت‌های آتشفشانی نشان‌دهنده گذشته‌ای پیچیده و پرانرژی است؛ حتی اگر امروز مریخ آرام به نظر برسد.
این یافته‌ها به دانشمندان کمک می‌کنند تا مدل‌های بهتری از ظاهر دیگر سیارات در گذشته‌های دور بسازند.
با مأموریت‌های بیشتر در دست اجرا – از جمله مأموریت‌های بازگشت نمونه و در نهایت مأموریت‌های سرنشین‌دار – مریخ همچنان فرصت‌هایی جدید برای بررسی تاریخ سیاره‌ای، تحول اقلیمی و احتمال وجود حیات باستانی فراهم خواهد کرد.
منبع اطلاعات این مقاله: بیانیه مطبوعاتی آژانس فضایی اروپا (ESA)
اعتبار تصویر: ESA
