یک تکه سنگ ماسه‌ای در سواحل دوون انگلستان، دانشمندان را وادار کرده تا تاریخ تکامل خزندگان را دوباره بنویسند. درون این سنگ، اسکلت خزنده‌ای به اندازه یک دست کشف شد که با دندان‌های عظیمش توانایی خرد کردن سوسک‌ها را داشت.
این حیوان ۲۴۲ میلیون سال پیش و خیلی پیش‌تر از سلطه دایناسورها زندگی می‌کرد. جمجمه آن دندان‌هایی غول‌پیکر را آشکار کرد که پژوهشگران نام Agriodontosaurus helsbypetrae یا «مارمولک دندان‌تیغ» را برایش انتخاب کردند.
کهن‌ترین نیاکان مارمولک‌ها
«این موجود جدید با هر چیزی که تاکنون کشف کرده‌ایم تفاوت دارد و باعث شد درباره تکامل مارمولک، مارها و تواتارا دوباره فکر کنیم.»
— دن مارک، دانشگاه بریستول
یافته‌های او و تیمش هیچ شباهتی به پیش‌بینی‌های کتاب‌های درسی نداشت. این خزنده باستانی فاقد جمجمه‌های انعطاف‌پذیر مارها و مارمولک‌های امروزی بود. همچنین ردیف دندان‌های کام که بسیاری از خزندگان برای نگه داشتن طعمه استفاده می‌کنند را نداشت.
در عوض، استخوانی داشت که گونه را به فک متصل می‌کرد؛ ویژگی‌ای که امروزه فقط در تواتارای نیوزیلند دیده می‌شود.
مارمولکی با دندان‌های عظیم
مارک توضیح داد: «این فسیل تقریباً هیچ‌یک از آنچه انتظار داشتیم را نشان نمی‌دهد.» آرواره‌ها دندان‌هایی به‌شدت بزرگ‌تر از نزدیک‌ترین خویشاوندان داشتند. مایکل بنتون، همکار مطالعه، عملکرد این دندان‌ها را شرح داد.
«این موجود با استفاده از دندان‌هایش پوسته سخت حشرات را سوراخ و خرد می‌کرد، تقریباً همان‌طور که تواتارا امروز انجام می‌دهد.»
— مایکل بنتون
هر گاز، هم‌زمان سوراخ و برش ایجاد می‌کرد. همین طراحی، این خزنده کوچک را به یک شکارچی مرگبار حشرات تبدیل کرده بود.
فناوری تصویربرداری با وضوح بالا
چالش اصلی، اندازه جمجمه بود؛ فقط ۱.۵ سانتی‌متر عرض داشت و درون سنگ محبوس شده بود. ابزارهای سنتی قادر به آشکارسازی ساختار آن نبودند. بنابراین تیم پژوهشی به تأسیسات تابش سینکروترون اروپا در فرانسه روی آورد.
این دستگاه اشعه ایکس را با شدتی ۱۰۰ میلیارد برابر قوی‌تر از بیمارستان‌ها پرتاب می‌کرد. وینسنت فرناندز، دیرینه‌شناس این مرکز، توضیح داد:
«سینکروترون به دانشمندان اجازه داد تا روی اشیای بزرگ زوم کنند و تصاویری با وضوح فوق‌العاده بالا به دست آورند.»
اسکن‌ها هر برجستگی، دندان و مفصل را با جزئیاتی خیره‌کننده آشکار کردند.
عقب‌رفتن خط زمان تکامل مارمولک‌ها
این تحلیل، منشأ لپیدوسورها (گروه شامل مارمولک‌ها، مارها و تواتاراها) را عقب‌تر برد. با قدمتی میان ۲۴۵ تا ۲۴۱ میلیون سال، Agriodontosaurus قدیمی‌ترین عضو شناخته‌شده این دودمان است.
این کشف نشان می‌دهد جدایی Rhynchocephalia (تواتارا و خویشاوندان منقرض‌شده) از Pan-Squamata (مارمولک‌ها و مارها) زودتر از تصور قبلی اتفاق افتاده است. یک فسیل کوچک، ساعت تکامل یکی از موفق‌ترین گروه‌های خزندگان را دوباره تنظیم کرد.
زندگی در دوون تریاس
سنگ ماسه‌ای حامل Agriodontosaurus از بستر رودخانه‌های باستانی به جا مانده بود. سیلاب‌های فصلی حیوانات را به کانال‌ها کشانده و با شن نرم پوشاندند. در کنار این نیاکان مارمولک، بقایای ماهی‌ها، دوزیستان و دیگر خزندگان نیز یافت شد.
چشم‌انداز دوره تریاس خشن بود: نیمه‌خشک، طوفان‌خیز و ناپایدار. با این حال، شکارچیان کوچکی مانند Agriodontosaurus توانستند جایگاه خود را در چنین شرایطی بیابند.
بازاندیشی در تاریخ خزندگان
این فسیل تنها داستان دندان‌های تیز نبود؛ بلکه روایتگر سازگاری‌های غیرمنتظره هم بود. دانشمندان تصور می‌کردند لپیدوسورهای اولیه دندان‌های کام را حفظ کرده و بعدها از دست دادند. اما Agriodontosaurus نشان داد این دندان‌ها خیلی زود ناپدید شدند و برخی تبارها بعدها دوباره آن‌ها را تکامل دادند.
این تناقض، پژوهشگران را وادار می‌کند تا به بازگشت ویژگی‌ها در تکامل فکر کنند. تکامل همیشه خطی نیست؛ گاهی به عقب برمی‌گردد و از طراحی‌های قدیمی دوباره استفاده می‌کند. همچنین عضلات قوی فک این خزنده نشان می‌دهد قدرت گاز گرفتنش فراتر از انتظار بوده و استراتژی‌های تغذیه سریع‌تر از تغییرات اسکلتی تکامل یافته‌اند.
اهمیت کشف Agriodontosaurus
برای دیرینه‌شناسان، این فسیل یادآور آن است که حتی کوچک‌ترین استخوان‌ها می‌توانند بزرگ‌ترین شگفتی‌ها را در خود داشته باشند. کشف Agriodontosaurus تاریخ جدیدی را در شجره‌نامه خزندگان ثبت کرد و اروپا را به عنوان مهد تکامل اولیه لپیدوسورها برجسته ساخت.
این یافته بار دیگر نشان داد که کشفیات غیرمنتظره می‌توانند دیدگاه‌های علمی دیرینه را کاملاً تغییر دهند. مطالعه مربوطه در مجله Nature منتشر شده است.
نظر شما درباره این کشف شگفت‌انگیز چیست؟ در بخش دیدگاه‌ها بنویسید و این مقاله را با دوستان علاقه‌مند به دنیای ماقبل تاریخ به اشتراک بگذارید.
