هاون، دسته هاون و تخته برش از ابزارهای اساسی آشپزخانه‌های امروزی هستند، اما ریشه آن‌ها به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. پیش از آنکه سطوح استیل ضدزنگ و سرامیکی به کار گرفته شوند، انسان‌ها از ابزارهای سنگی مانند مانو و متات برای خرد کردن دانه‌ها و گیاهان استفاده می‌کردند.
مانو، یک سنگ دستی است که به همراه متات – یک تخته سنگ صاف یا گودال طبیعی روی سنگ – برای آسیاب کردن مواد غذایی به کار می‌رفت. برخی از این ابزارها بیش از ۱۵,۵۰۰ سال قدمت دارند و در سایت‌های باستان‌شناسی سراسر جهان یافت شده‌اند.
کشف بقایای گیاهی در ابزارهای باستانی
پژوهشگران دانشگاه یوتا، در همکاری با موزه تاریخ طبیعی یوتا (NHMU)، از روش‌های نوین برای استخراج بقایای میکروسکوپی گیاهان از متات‌های سنگی استفاده کرده‌اند. این تحقیقات به روشن شدن رژیم غذایی و سبک زندگی مردمان باستان کمک می‌کند.
نگاهی دقیق‌تر به ابزارهای قدیمی
دکتر استفانیا ویلکس، پژوهشگر باستان‌گیاه‌شناسی و دانشجوی دانشگاه یوتا، درباره اهمیت این پژوهش می‌گوید:
“مردم از زمان‌های دور در این مناطق زندگی کرده و از ابزارهای سنگی برای فرآوری گیاهان بومی استفاده کرده‌اند.”
ویلکس به همراه لیسبث لاودربک، متصدی بخش باستان‌شناسی NHMU، بر مطالعه دانه‌های نشاسته تمرکز کرده‌اند. این دانه‌های ریز ساختارهایی میکروسکوپی در سلول‌های گیاهی هستند که برای ذخیره انرژی استفاده می‌شوند. برخی از این دانه‌ها کمتر از یک دهم میلی‌متر اندازه دارند و با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند.
سنگ‌های بستر و بقایای مواد گیاهی
لاودربک حدس می‌زد که با وجود قرار داشتن در معرض عوامل محیطی، متات‌های سنگی هنوز هم می‌توانند بقایای گیاهی را در خود حفظ کرده باشند. او معتقد بود که شکاف‌های عمیق در این سنگ‌ها، دانه‌های نشاسته‌ای را که طی فرآیند آسیاب کردن به درون سنگ نفوذ کرده‌اند، پنهان می‌کنند.
ویلکس توضیح می‌دهد:
“هنگامی که مردم غذا را آسیاب می‌کردند، به‌طور ناخواسته دانه‌های نشاسته را به درون شکاف‌های سنگ فشار می‌دادند.”
در مناطق مختلف، متات‌های سنگی اشکال گوناگونی دارند. در یوتا، این ابزارها اغلب به‌صورت شیارهای طولانی روی ماسه‌سنگ دیده می‌شوند، درحالی‌که در نقاط دیگر ممکن است به‌صورت کاسه‌ای یا مشابه هاون‌های امروزی باشند.
تحقیقات میکروسکوپی روی سنگ‌های بستر
گروه تحقیقاتی پژوهش‌های خود را در اورگان جنوبی انجام دادند، جایی که متات‌ها در میان سنگ‌های بازالتی و نقوش صخره‌ای باستانی دیده می‌شوند. این منطقه دارای پوشش گیاهی بومی غنی، از جمله گیاهان جئوفیت (گیاهانی با اندام‌های ذخیره‌ای زیرزمینی مانند ریشه و غده) است.
باستان‌شناسان پیش‌تر تصور می‌کردند که مردم باستان به این مناطق برای شکار می‌آمدند. اما تیم ویلکس می‌خواست بررسی کند که آیا از این سنگ‌ها برای فرآوری گیاهان نیز استفاده شده است یا خیر.
چگونه نمونه‌برداری انجام شد؟
تیم پژوهشی نمونه‌هایی را از سطح و شکاف‌های متات‌ها جمع‌آوری کرد. مراحل نمونه‌برداری شامل:
- شست‌وشو با مسواک برقی و آب برای برداشتن لایه سطحی
- افزودن ماده شوینده (Deflocculant) برای جدا کردن ذرات به دام افتاده
- شست‌وشوی دوباره با مسواک برقی
همین فرایند روی سنگ‌های مجاور که نشانه‌ای از آسیاب شدن نداشتند نیز انجام شد.
نتایج حیرت‌انگیز تحقیقات
پس از بررسی نمونه‌ها زیر میکروسکوپ، نتایج مشخص شدند:
- سطح متات‌ها و سنگ‌های کنترل، تقریباً هیچ نشاسته‌ای نشان ندادند.
- اما شکاف‌های متات‌ها حاوی صدها دانه نشاسته بودند!
ویلکس در این باره می‌گوید:
“این یافته‌ها اعتماد ما را به این که گیاهان نشاسته‌ای در این مکان‌ها فرآوری می‌شدند، افزایش داد.”
ردپای رژیم غذایی در دل سنگ‌ها
پس از تأیید وجود دانه‌های نشاسته، پژوهشگران کار دشوار تطبیق شکل و ساختار هر دانه با نمونه‌های امروزی را آغاز کردند.
ویلکس با مقایسه این دانه‌ها با گیاهان منطقه، توانست بقایای متعلق به چندین خانواده گیاهی را شناسایی کند.
گیاهان شناسایی شده
- خانواده هویج (مانند ریشه‌های خوراکی معروف به biscuit root)
- علف‌های وحشی (احتمالاً چاودار وحشی)
- خانواده سوسنیان
بسیاری از این گیاهان، امروزه نیز بخش مهمی از رژیم غذایی جوامع بومی محسوب می‌شوند.
متات‌های سنگی: آرشیو ارزشمند تاریخ بشر
ویلکس می‌گوید:
“تحلیل نشاسته‌ها به ما کمک می‌کند تا رژیم‌های غذایی گذشته را مطالعه کنیم، زیرا برخی از بخش‌های گیاهی، مانند ریشه‌ها، به‌سرعت در محیط تجزیه می‌شوند.”
به لطف این روش جدید، اکنون باستان‌شناسان می‌توانند تصویری واضح‌تر از زندگی مردمان باستان ترسیم کنند. متات‌های سنگی که اغلب در کاوش‌های باستان‌شناسی نادیده گرفته می‌شوند، به بایگانی ارزشمندی از تاریخ فرهنگی تبدیل شده‌اند.
نتیجه‌گیری: ارتباط ما با گذشته
این تحقیقات نشان می‌دهد که حتی ساده‌ترین ابزارهای باستانی نیز حامل ردپاهایی از زندگی مردمان پیشین هستند. هر دانه نشاسته‌ای که از دل این سنگ‌ها بیرون می‌آید، داستانی از گذشته را روایت می‌کند – درباره آنچه مردم می‌خوردند، چگونه سفر می‌کردند و از منابع طبیعی استفاده می‌کردند.
این ابزارهای کهن، که همچنان در برابر دیدگان ما باقی مانده‌اند، پلی هستند میان دنیای امروز و نسل‌هایی که دیگر در میان ما نیستند اما خاطره‌شان هنوز زنده است.
