در سال ۲۰۰۹، گروهی از نوجوانان علاقه‌مند به پرنده‌نگری در کوه‌های هوآچوکا (Huachuca) در حال پیاده‌روی بودند که صدایی ناآشنا به گوششان خورد. صدایی لطیف، شبیه به نغمه‌ی فلوت، که در فضای دره طنین می‌انداخت و به‌نظر نمی‌رسید متعلق به پرنده‌ای محلی باشد.
یکی از آنان تلفن همراهش را بیرون آورد و در میان فایل‌های صوتی پرندگان جست‌وجو کرد. وقتی صدای پرنده‌ای به نام brown-backed solitaire را پخش کرد، همه متوجه شدند که همین پرنده است.
اما این موضوع عجیب بود، زیرا زیستگاه این پرنده در جنگل‌های کوهستانی مکزیک و آمریکای مرکزی قرار دارد، نه در آریزونا.
همین اتفاق غیرمنتظره، سؤالی بزرگ‌تر را ایجاد کرد: چرا بعضی پرندگان در مناطقی ظاهر می‌شوند که هزاران کیلومتر با زیستگاه طبیعی‌شان فاصله دارد؟
پرندگان سرگردان؛ خطا یا سازگاری هوشمندانه؟
این پرندگان نادر که از مسیر طبیعی خود دور می‌شوند، vagrant birds یا «پرندگان سرگردان» نام دارند. برای پرنده‌نگرها، دیدن چنین گونه‌ای نوعی ماجراجویی و کشف هیجان‌انگیز است. اما برای دانشمندان، نشانه‌ای از فرآیندهای عمیق‌تر در طبیعت است؛ از جمله چگونگی تکامل، سازگاری و تغییر مسیرهای مهاجرتی.
آیا این پرندگان فقط گم می‌شوند؟ آیا محصول جهش‌های ژنتیکی بی‌هدف‌اند؟ یا شاید پیشگامانی هستند که گونه‌شان را به زیستگاه‌های تازه هدایت می‌کنند؟
یکی از پرنده‌شناسانی که در پی یافتن پاسخ این پرسش است، بنجامین ون دورن (Benjamin Van Doren) است. همان پیاده‌روی در سال ۲۰۰۹ به نخستین مقاله علمی او انجامید.
پژوهشی مشترک برای کشف الگوهای مهاجرت اشتباه
امروزه ون دورن در کنار گروهی از پژوهشگران دانشگاه ایلینوی اوربانا-شمپین، آزمایشگاه پرنده‌شناسی کرنل و سازمان Point Blue Conservation Science مشغول بررسی این است که چرا و چگونه برخی پرندگان از مسیر مهاجرتی خود منحرف می‌شوند.
جزیره‌ای دورافتاده که پرندگان سرگردان را جذب می‌کند
یکی از معروف‌ترین مکان‌ها در آمریکا برای مشاهده پرندگان سرگردان، جزایر فارالون (Farallon Islands) است. جزیره جنوب شرقی فارالون در حدود ۴۸ کیلومتری سواحل سان‌فرانسیسکو، تکه‌ای صخره‌ای و بادخیز در اقیانوس آرام است که از سال ۱۹۶۷ به عنوان یکی از مراکز اصلی پژوهش‌های حیات‌وحش شناخته می‌شود.
در فصل مهاجرت، این جزیره به مکانی غیرمنتظره برای فرود پرندگانی تبدیل می‌شود که از مسیر خود منحرف شده‌اند.
در این پژوهش، تمرکز روی شش گونه از مرغان آوازخوان آمریکایی (warblers) بود که سر از این جزیره درآورده بودند. پژوهشگران پرهای این پرندگان را جمع‌آوری کرده و همچنین نمونه‌هایی از موزه‌ها را که از اواخر قرن نوزدهم نگهداری می‌شد، بررسی کردند.
پرها، راز زادگاه پرندگان را آشکار می‌کنند
هر پر پرنده حاوی نوعی «سیستم موقعیت‌یابی طبیعی» است. در این مطالعه، دانشمندان به‌جای ماهواره از ایزوتوپ‌های هیدروژن، به‌ویژه دوتریوم (Deuterium) استفاده کردند تا منشأ جغرافیایی پرندگان را تعیین کنند.
نسبت دوتریوم در آب مناطق مختلف جهان متفاوت است. زمانی که پرندگان از منابع محلی آب و غذا استفاده می‌کنند، این الگوی ایزوتوپی در بدنشان تثبیت می‌شود و هنگام رشد پرها در آن‌ها قفل می‌گردد. با تحلیل این نسبت‌ها، پژوهشگران توانستند موقعیت جغرافیایی منشأ پرندگان را شناسایی کنند.
نتیجه شگفت‌انگیز بود: هر شش گونه از مرغان آوازخوان از بخش غربی محدوده زادآوری خود، در جنگل‌های شمال کانادا، آمده بودند. جمعیت‌های غربی همچنین از نظر تعداد کوچک‌تر از گروه‌های شرقی بودند.
«ممکن است فرض کنیم هر پرنده‌ای ممکن است به‌طور تصادفی به هر سمتی پرواز کند، اما یافته‌های ما نشان داد چنین نیست.» — بنجامین ون دورن
او افزود: «حتی فرضیه‌ای وجود داشت که پرندگان مناطق پرتراکم‌تر ممکن است بیشتر سرگردان شوند، اما نتایج ما آن را تأیید نکرد.»
سرگردانی؛ شاید نه اشتباه، بلکه آغاز سازگاری
در دهه ۱۹۷۰، دانشمندی که روی همین جزیره مطالعه می‌کرد، پیشنهاد داد که سرگردانی ممکن است حاصل خطای ساده‌ای در ناوبری باشد. بسیاری از پرندگان آوازخوان از نوعی قطب‌نمای درونی استفاده می‌کنند که به‌طور ژنتیکی از والدینشان به ارث می‌رسد. اگر این قطب‌نما به‌دلیل جهشی کوچک دچار اختلال شود، مسیر مهاجرت ممکن است معکوس گردد.
به این معنا که پرنده‌ای که باید در پاییز به سمت جنوب شرقی پرواز کند، اشتباهاً به سمت جنوب غربی حرکت می‌کند. همین خطا می‌تواند توضیح دهد چرا گاهی پرندگان ساحل شرقی در غرب آمریکا دیده می‌شوند.
این مطالعه از این فرضیه پشتیبانی می‌کند، اما هنوز آن را به‌طور قطعی ثابت نکرده است.
بااین‌حال، نکته جالب اینجاست که بیشتر این پرندگان از مناطق غربی زیستگاه خود آمده بودند. این موضوع نشان می‌دهد که سرگردانی همیشه نشانه شکست نیست؛ گاهی ممکن است نخستین گام در مسیر سازگاری باشد.
«با تغییرات اقلیمی، مناطقی که زمانی غیرقابل‌زیست بودند، ممکن است در زمستان مناسب شوند. پرندگان سرگردان شاید آغازگر تطبیق جمعیت‌ها با زیستگاه‌های جدید باشند.» — ون دورن
او ادامه می‌دهد: «می‌توان این پرندگان کمیاب را پیشگامان تغییر در توزیع جمعیتی و جغرافیایی گونه‌ها دانست.»
وقتی پرندگان گمشده، کاوشگر هستند
دانشمندان هنوز دقیقاً نمی‌دانند چرا بعضی پرندگان مسیر اشتباه را انتخاب می‌کنند. اگر مسیر مهاجرت به‌صورت ژنتیکی منتقل شود، حتی یک جهش کوچک می‌تواند جهت پرواز را کاملاً برعکس کند. این یکی از نظریه‌هاست، اما پاسخ قطعی هنوز پیدا نشده است.
ون دورن می‌گوید: «بررسی پرندگان سرگردان دشوار است، چون نمی‌توان پیش‌بینی کرد چه زمانی و در کجا ظاهر می‌شوند.»
بااین‌حال، او و همکارانش مصمم‌اند پژوهش را ادامه دهند تا درک بهتری از سازگاری، مهاجرت و مسیرهای نوین پرواز پیدا کنند.
او می‌گوید: «شاید برخی از این پرندگان واقعاً گمشده باشند و زنده نمانند، اما شاید برخی دیگر کاوشگران دنیای پرندگان باشند.»
نتایج کامل این تحقیق در نشریه Ornithology منتشر شده است.
نتیجه‌گیری
پدیده پرندگان سرگردان تنها ماجرایی تصادفی نیست. این پرندگان ممکن است نمایندگان اولیه تغییر در رفتار مهاجرتی و سازگاری گونه‌ها با اقلیم‌های جدید باشند. سرگردانی شاید همان اکتشاف باشد، نه خطا.
اگر از این مقاله لذت بردید، دیدگاه خود را درباره رفتار شگفت‌انگیز پرندگان در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید یا آن را برای دوستان علاقه‌مند ارسال کنید.
