شایعه موضوعی است که اغلب ذهن ما را به خود مشغول می‌کند – به‌ویژه وقتی در جمعی حضور نداریم. آیا دیگران در حال صحبت درباره ما هستند؟ اگر هستند، دقیقاً چه می‌گویند؟ شاید ترجیح دهید دیگران درباره‌تان حرف بزنند – حتی پشت سرتان – تا اینکه آن‌قدر نادیده گرفته شوید که انگار اصلاً وجود ندارید.
این پرسشی فلسفی صرف نیست؛ بلکه محققان دانشگاه می‌سی‌سی‌پی، دانشگاه دوک و دانشگاه کایزرسلاوترن-لاندائو در آلمان با هدف بررسی دقیق احساسات انسان نسبت به شایعه و نادیده‌گرفته‌شدن به آن پرداختند.
احساس دیده‌شدن، حتی اگر دردناک باشد
اثرات روانی طرد شدن
دهه‌ها تحقیق نشان داده که طردشدگی – حتی در لحظه‌هایی گذرا – می‌تواند به عزت‌نفس ما آسیب بزند. حتی نادیده‌گرفته‌شدن توسط یک غریبه ممکن است اثری ماندگار بگذارد.
«وقتی کسی شما را طرد می‌کند، حتی برای لحظه‌ای کوتاه، حتی اگر غریبه باشد، باعث می‌شود احساس بیگانگی کنید، احساس بی‌ارزشی کنید، و گویی لحظه‌ای بی‌معنا شده‌اید.»
— اندرو هیلز، استاد روان‌شناسی در دانشگاه می‌سی‌سی‌پی
درد نادیده‌گرفته‌شدن قوی است، اما ناراحتی ناشی از شایعه نیز دست‌کم‌گرفتنی نیست. با اینکه شایعه اغلب بار معنایی منفی دارد، پرسش این است که اگر بین نادیده‌شدن و مورد صحبت قرار گرفتن مجبور به انتخاب باشیم، کدام را ترجیح می‌دهیم؟
ریشه کنجکاوی از کودکی تا تحقیق دانشگاهی
الهام از سنت‌های ترکیه
ملتم یوچِل، پژوهشگر فوق‌دکتری در روان‌شناسی و علوم اعصاب در دانشگاه دوک، به همراه هیلز و سلما رودرت، استاد روان‌شناسی اجتماعی در آلمان، به بررسی این موضوع پرداخت.
یوچل که در ترکیه بزرگ شده، از کودکی در مراسم سنتی «روز طلا» شرکت می‌کرد؛ محفل‌هایی زنانه که در آن‌ها غذا، نوشیدنی و شایعات رد و بدل می‌شد.
«وقتی بچه بودم و می‌خواستم در مورد شایعات چیزی بگویم، به من می‌گفتند ساکت باشم یا در گفت‌وگوی بزرگ‌ترها دخالت نکنم. این سوال همیشه ذهنم را درگیر کرد که چرا بزرگ‌ترها می‌توانند شایعه‌پراکنی کنند اما بچه‌ها نه؟»
این کنجکاوی از دوران کودکی با او ماند تا اینکه در مقطع دکتری فرصت یافت به‌صورت علمی به آن بپردازد.
ترجیح شنیده‌شدن به نادیده‌گرفته‌شدن
آزمایش در مهمانی خیالی
برای بررسی فرضیات خود، محققان بیش از ۱۰۰۰ شرکت‌کننده را وارد سناریویی خیالی کردند. تصور کنید در مهمانی‌ای هستید که هر کس آن را ترک کند، موضوع گفت‌وگوی دیگران می‌شود. حال، اگر شما بیرون بروید، آیا ترجیح می‌دهید درباره‌تان صحبت شود یا خیر؟
در پنج آزمایش مختلف، این سناریو به روش‌های گوناگون تکرار شد.
«مردم ترجیح می‌دهند موضوع شایعات مثبت باشند تا منفی. اما چیزی که مرا شگفت‌زده کرد این بود که حتی در مورد شایعات مثبت نیز همه یکسان فکر نمی‌کنند. حدود یک‌سوم افراد نمی‌خواستند موضوع شایعات مثبت باشند.»
— اندرو هیلز
دلیل این موضوع کاملاً مشخص نیست، اما ممکن است برخی افراد شایعات مثبت را غیرصادقانه یا ناپایدار بدانند.
چه کسانی دوست دارند درباره‌شان حرف زده شود؟
نقش ویژگی‌های شخصیتی
نتایج پژوهش نشان داد برخی ویژگی‌های شخصیتی مانند جنسیت و خودشیفتگی (نارسیسیزم) نقش مهمی در ترجیح افراد نسبت به شایعه دارند.
«افراد خودشیفته معمولاً احساس استحقاق و خاص بودن دارند. حتی اگر شایعه منفی باشد، ممکن است آن را مثبت تلقی کنند. یا شاید ترجیح دهند که موضوع توجه منفی باشند تا اینکه نادیده گرفته شوند.»
بر اساس یافته‌ها، حدود ۱۵٪ از افرادی که ترجیح می‌دهند درباره‌شان حرف زده شود (صرف‌نظر از مثبت یا منفی بودن آن)، امتیاز بالاتری در آزمون‌های خودشیفتگی داشتند. مردان بیشتر از زنان در این گروه قرار می‌گرفتند.
ترجیحات عمومی مردم
- ۸۵٪ افراد از شایعه منفی خوششان نمی‌آید.
- ۶۴٪ مردم از شایعه مثبت استقبال می‌کنند.
- حدود یک‌سوم حتی از شایعات مثبت نیز احساس ناراحتی دارند.
دلیل این ناراحتی ممکن است احساس بی‌اختیاری، نگرانی از توهین‌های پنهان یا آموزه‌های فرهنگی و مذهبی درباره‌ی پرهیز از شایعه باشد.
نقش اجتماعی شایعه
شایعه به‌عنوان ابزار حفظ عدالت
با وجود شهرت بد، شایعه همیشه مضر نیست. به گفته یوچل، شایعه می‌تواند نقش اجتماعی مفیدی داشته باشد. یکی از یافته‌های جالب پژوهش این بود که حتی شایعه منفی، اگر صادقانه و با نیت درست بیان شود، می‌تواند در ایجاد عدالت و پاسخ‌گویی در یک گروه نقش داشته باشد.
هیلس تأکید می‌کند که شایعه‌پراکنی پدیده‌ای فراگیر و رایج است؛ چراکه ما موجوداتی اجتماعی هستیم و صحبت درباره دیگران، حتی در غیابشان، طبیعی است.
«مانند همه چیزهای دیگر در زندگی، عاقلانه است که با شفقت، دقت و آگاهی درباره دیگران حرف بزنیم.»
نتیجه‌گیری: دیده‌شدن یا فراموشی؟
این پژوهش نشان داد که نادیده‌گرفته‌شدن و مورد صحبت قرار گرفتن، دو روی یک سکه نیستند؛ هر دو می‌توانند آزاردهنده باشند، اما به شیوه‌های متفاوت. با این حال، بسته به شخصیت و تجربیات زندگی، برخی افراد ترجیح می‌دهند دیده شوند – حتی اگر آن دیده‌شدن چندان خوشایند نباشد.
این مطالعه به‌طور کامل در نشریه‌ی علمی Self and Identity منتشر شده است.
