پیش از آنکه انسان اولین کلمه را بر زبان بیاورد، اجداد ما از نگاه‌ها و حرکات برای عبور از خطر، ایجاد ارتباط و انتقال معنا استفاده می‌کردند. نگاه‌ها به‌تنهایی می‌توانند ذهن‌ها را به هم متصل کنند، هشدار دهند یا آرامش ببخشند.
مطالعه‌ای جدید از دانشگاه مک‌گیل پرده از رازهایی درباره این زبان بی‌کلام برداشته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که حرکات چشمِ عمدی – یعنی نگاه‌هایی که فرد با اختیار خودش انجام می‌دهد – سیگنال‌هایی ظریف اما قابل درک را به اطرافیان منتقل می‌کنند، و ما به‌صورت ناخودآگاه آن‌ها را دریافت و تفسیر می‌کنیم.
درک نیت از طریق نگاه
چرا در دوران ماقبل تاریخ، نگاه‌ها نجات‌بخش بودند؟
در دوران باستان، سکوت معادل بقا بود. یک صدای کوچک می‌توانست شکارچیان را جذب کند، اما نگاه می‌توانست بدون صدا اطلاعات منتقل کند. با پیچیده‌تر شدن زندگی اجتماعی انسان‌ها، توانایی تفسیر نشانه‌های چهره، به‌ویژه نگاه، بیشتر شد.
“انسان‌ها سابقه طولانی زندگی در گروه‌های اجتماعی پیچیده دارند. این امر احتمالاً موجب رشد قابلیت مغز برای تمرکز روی نشانه‌های اجتماعی چهره، به‌ویژه چشم‌ها شده است.”
جِلِنا رِستیک، استاد روان‌شناسی دانشگاه مک‌گیل
سیستم مغز ما برای پردازش سریع اطلاعات اجتماعی پیچیده از طریق نگاه تکامل یافته است. حتی نوزادان چندماهه نیز نگاه مراقبین خود را دنبال می‌کنند تا بفهمند آن‌ها به چه چیزی توجه دارند یا چه می‌خواهند.
حرکات مختلف چشم و نشانه‌های پنهان در آن‌ها
طراحی آزمایش: وقتی نمی‌دانیم نگاه عمدی است یا اجباری
محققان مک‌گیل برای درک بهتر نیت در نگاه، آزمایشی ترتیب دادند که در آن شرکت‌کنندگان ویدیوهایی تماشا می‌کردند که در آن افراد به چپ یا راست نگاه می‌کردند. در برخی ویدیوها، نگاه توسط خود فرد انتخاب شده بود و در برخی دیگر توسط کامپیوتر دستور داده شده بود.
نکته جالب؟ شرکت‌کنندگان نمی‌دانستند نگاه عمدی است یا اجباری. آن‌ها فقط باید حدس می‌زدند که فرد بعدی به کدام سمت نگاه خواهد کرد.
نتیجه شگفت‌انگیز: سرعت واکنش بیشتر در نگاه‌های عمدی
در شرایطی که نگاه خودخواسته بود، واکنش شرکت‌کنندگان سریع‌تر بود – حتی اگر حدسشان دقیق نبود. این نشان می‌دهد که مغز انسان به‌صورت ناخودآگاه نشانه‌هایی بسیار ریز از نیت را پیش از حرکت واقعی چشم دریافت می‌کند.
قدرت پنهان نگاه عمدی
آزمایش‌هایی برای تحلیل سرعت و دقت واکنش به نگاه
سه آزمایش توسط فلورانس مِیرَند، سارا دی. مک‌کرَکین و جِلِنا رِستیک انجام شد:
آزمایش اول:
بررسی سرعت پیش‌بینی جهت نگاه.
آزمایش دوم و سوم:
بررسی اینکه آیا جهت نگاه عمدی می‌تواند در سرعت تشخیص هدف‌هایی که در آن سمت ظاهر می‌شوند، تأثیرگذار باشد.
نتیجه؟ بله. نگاه‌های عمدی منجر به واکنش سریع‌تر شدند. اما نکته جالب‌تر اینکه این موضوع فقط به جهت نگاه مربوط نبود، بلکه شیوه‌ی حرکت چشم نیز اهمیت داشت.
چشم‌خوانی: مغز ما چگونه نیت را درک می‌کند؟
حرکاتی نامرئی که همه‌چیز را تغییر می‌دهند
تحلیل دقیق با استفاده از تکنیک «جریان نوری» (Optical Flow Analysis) نشان داد که در نگاه‌های عمدی، حرکت‌های بسیار ریز و تقریباً نامرئی در ناحیه چشم اتفاق می‌افتد.
“سرعت واکنش شرکت‌کنندگان نشان می‌دهد که آن‌ها به‌صورت ناخودآگاه نگاه‌های عمدی را تشخیص می‌دهند. این موضوع نشان می‌دهد که چقدر به اطلاعات ذهنی و نیتی منتقل‌شده از طریق چشم حساس هستیم.”
فلورانس میرند
عملکرد مغز در تشخیص نیت از نگاه
در یکی از آزمایش‌ها، فاصله زمانی بین شروع حرکت چشم و ظاهر شدن هدف تغییر کرد. نتایج نشان داد که قدرت تشخیص نیت از نگاه در صورتی بیشتر بود که شرکت‌کننده زمان کافی برای پردازش سیگنال بصری داشته باشد.
همچنین، مشخص شد که مغز انسان به‌صورت موازی، هم جهت نگاه و هم نیت پشت آن نگاه را پردازش می‌کند – این دو فرآیند کاملاً جداگانه هستند.
حرکات میکروسکوپی که بیشتر از کلمات می‌گویند
حتی پیش از شروع واقعی حرکت چشم، نگاه‌های عمدی باعث حرکات خفیفی در اطراف چشم می‌شوند – حرکاتی که ما نمی‌توانیم با چشم غیرمسلح ببینیم اما آن‌ها را حس می‌کنیم.
استفاده از Optical Flow Analysis به دانشمندان کمک کرد تا این حرکات نامرئی را ثبت کنند، حرکاتی که نقش کلیدی در انتقال نیت دارند.
نگاه، پایه‌ی ارتباط اجتماعی
این یافته‌ها ابعاد گسترده‌تری نیز دارند. در زندگی روزمره، ما بر اساس یک نگاه تصمیم‌گیری‌های سریع می‌گیریم. حتی ممکن است این تصمیم‌ها تحت تأثیر حرکاتی قرار گیرند که ما حتی متوجهشان نمی‌شویم.
برخی افراد بدون آنکه چیزی بگویند، بسیار «بیانگر» هستند – شاید دلیلش همین نشانه‌های حرکتی ظریفی باشد که انتقال معنا می‌دهند.
در ادامه، محققان می‌خواهند بررسی کنند:
- آیا افرادی با اختلالات اوتیسم یا ADHD نیز می‌توانند این نشانه‌ها را دریافت کنند؟
- آیا جنسیت یا هویت فرد نگاه‌کننده بر درک نیت تأثیر دارد؟
- نگاه در موقعیت‌های طبیعی مثل گفتگوهای زنده چگونه نیت را منتقل می‌کند؟
چشم‌ها؛ پیام‌رسان ذهن انسان
این پژوهش مهر تأییدی است بر دانسته‌های دیرینه‌ی شاعران، هنرمندان و والدین:
چشم‌ها تنها ابزار دیدن نیستند، بلکه پیام‌آوران احساس، توجه و نیت هستند.
آنچه تازه است، درک علمی از چگونه، کی و چرا این اتفاق رخ می‌دهد. این مطالعه نشان می‌دهد که یک نگاه، چیزی فراتر از یک حرکت ساده چشم است – بلکه یک سیگنال است.
و اکنون، با استفاده از علم، می‌دانیم که این سیگنال نه‌تنها قابل دیدن، بلکه قابل اندازه‌گیری است.
در جهانی پر از صدا و گفتار، سکوتِ نگاه همچنان بلندترین حرف را می‌زند.
این مطالعه در نشریه Communications Psychology منتشر شده است.
