در ۹ آوریل ۲۰۲۵، فدراسیون بین‌المللی دیابت (IDF) اعلام کرد که سوءتغذیه مزمن می‌تواند منشأ نوع جدیدی از اختلال در قند خون باشد؛ حالا این وضعیت با عنوان «دیابت نوع ۵» جایگاه مستقلی در طبقه‌بندی جهانی بیماری‌ها دارد.
اعترافی دیرهنگام به بیماری‌ای نادیده گرفته‌شده
دکتر «مرِدیت هاوکینز»، متخصص غدد درون‌ریز در دانشکده پزشکی آلبرت اینشتین و بنیان‌گذار مؤسسه جهانی دیابت (GDI) در این‌باره گفت:
«دیابت مرتبط با سوءتغذیه همواره به شدت نادیده گرفته شده و به درستی درک نشده است.»
چرا شناخت دیابت نوع ۵ اهمیت دارد؟
گسترش جهانی دیابت و چالش تشخیص
بر اساس ویرایش یازدهم اطلس دیابت IDF، نزدیک به یک نفر از هر ۹ بزرگسال در جهان با نوعی از دیابت زندگی می‌کند. افزون‌بر این، بیش از ۲۵۰ میلیون نفر از وضعیت خود بی‌اطلاع‌اند.
در حالی که اغلب کمپین‌های اطلاع‌رسانی عمومی بر دیابت نوع ۲ تمرکز دارند، برآورد می‌شود که بین ۲۰ تا ۲۵ میلیون نوجوان و جوان لاغراندام در آسیا و آفریقا، مبتلا به دیابت نوع ۵ باشند؛ عددی که با شیوع ویروس HIV در همین مناطق قابل‌مقایسه است.
دیابت بدون پرخوری
برخلاف دیابت نوع ۲ که معمولاً با پرخوری و اضافه‌وزن مرتبط است، دیابت نوع ۵ در محیط‌هایی گسترش می‌یابد که غذای کافی وجود ندارد. این واقعیت، روایت غالبی را که دیابت را پیامد تغذیه زیاد می‌داند، به چالش می‌کشد.
نقش حیاتی برچسب‌گذاری رسمی
در نظام‌های سلامت که هر دلار بودجه اهمیت دارد، وجود یک برچسب مستقل برای بیماری مهم است. بدون این طبقه‌بندی مجزا، جمعیت‌های بزرگی از بیماران از برنامه‌های غربالگری و درمان که برای مشکلات متابولیکی دیگر طراحی شده‌اند، کنار گذاشته می‌شوند.
پروفسور «پیتر شوارتز»، رئیس فدراسیون جهانی دیابت در کنگره بانکوک تأکید کرد:
«این موضوع به عدالت، علم و نجات جان انسان‌ها مربوط می‌شود.»
اثرات پایدار گرسنگی اولیه
نقش تغذیه ضعیف در رشد پانکراس
مطالعات حیوانی نشان داده‌اند که رژیم غذایی کم‌پروتئین در دوران بارداری یا نوجوانی، موجب اختلال در رشد پانکراس و کاهش تولید سلول‌های بتا (تولیدکننده انسولین) می‌شود.
در انسان نیز یافته‌های اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد که وزن پایین هنگام تولد و سوءتغذیه مزمن در دوران کودکی به اختلال در تنظیم قند خون در آینده منجر می‌شود.
پانکراس ناتوان؛ اما بدن حساس به انسولین
امروزه دیابت نوع ۵ در زیرگروه «دیابت‌های با کمبود شدید انسولین» دسته‌بندی می‌شود. مشخصه اصلی این بیماری، ناتوانی پانکراس در تولید انسولین کافی است، حتی اگر بدن به انسولین حساس باقی مانده باشد.
در جنوب هند، پژوهشگران گروهی از بزرگسالان با شاخص توده بدنی میانگین ۱۸.۳ را بررسی کردند که قند خون بالایی داشتند. سوابق تولد، در مواردی که در دسترس بود، نشان‌دهنده سوءتغذیه در رحم بود.
بر این اساس، برنامه‌های تغذیه‌ای جامعه‌محور نه‌تنها راهکاری برای مقابله با گرسنگی بلکه ابزاری برای پیشگیری بلندمدت از دیابت محسوب می‌شوند.
اثرات بین‌نسلی تغذیه
اقتصاددانان سلامت عمومی نیز مزیت دیگری مطرح می‌کنند: اگر دختری پیش و در زمان بارداری به‌درستی تغذیه شود، فرزندانش ممکن است از چرخه متابولیکی معیوب رهایی یابند. این امر به کاهش هزینه‌های بین‌نسلی بیماری منجر می‌شود.
اثر انگشت متابولیکی متفاوت دیابت نوع ۵
تفاوت‌های متابولیک با دیابت نوع ۲
مطالعات پیشرفته‌ای مانند آزمایش‌های clamp اوگلیسمی در سال ۲۰۲۲ نشان دادند که بیماران دیابت نوع ۵ مقدار بسیار کمتری انسولین ترشح می‌کنند، در حالی که حساسیت آن‌ها به انسولین طبیعی یا حتی بالاتر از حد معمول است.
چربی کمتر، التهاب کمتر
برخلاف بیماران دیابت نوع ۲، افراد مبتلا به دیابت نوع ۵ دارای چربی احشایی اندک و چربی کبدی متوسط هستند. این افراد بدون بار متابولیکی اضافه‌وزن یا مقاومت به انسولین زندگی می‌کنند.
عدم وجود نشانگرهای خودایمنی
آزمایش‌های آنتی‌بادی خودایمنی نیز منفی هستند، که دیابت نوع ۱ را رد می‌کند. به بیان ساده، قند خون خطرناک است، سطح پپتید C پایین است، اما شاخص‌های التهابی دیده نمی‌شوند.
درمان‌های جایگزین و مقرون‌به‌صرفه
با توجه به اندازه کوچک پانکراس، بسیاری از متخصصان معتقدند داروهای خوراکی تحریک‌کننده سلول‌های بتای باقی‌مانده، می‌توانند مؤثرتر از تزریق‌های پرهزینه انسولین باشند. این راهکار هم هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و هم احتمال افت قند خون شدید در محیط‌های دارای ناامنی غذایی را کم می‌کند.
سردرگمی بالینی در تشخیص و درمان دیابت نوع ۵
مشکلات ناشی از اشتباه در تشخیص
دکتر هاوکینز هشدار می‌دهد:
«پزشکان هنوز نمی‌دانند چگونه این بیماران را درمان کنند. بسیاری از آن‌ها کمتر از یک سال پس از تشخیص، جان خود را از دست می‌دهند.»
پزشکان جوان‌تر که بر اساس الگوی چاقی آموزش دیده‌اند، ممکن است از دوزهای بالای انسولین استفاده کنند و همین امر، بیماران شکننده را دچار هیپوگلیسمی شدید کند.
داده‌های نادرست، منابع هدررفته
هنگامی که نوجوانی لاغر در روستایی در اوگاندا با قند خون بالا و بدون کتوز مراجعه می‌کند، اغلب در پرونده‌اش «دیابت نوع ۱» ثبت می‌شود. این امر اپیدمی واقعی را پنهان کرده، و انسولین گران‌قیمت را از کسانی که واقعاً به آن نیاز دارند دور می‌سازد.
در مقاله‌ای در مجله غدد درون‌ریز بنگلادش (۲۰۲۵) تأکید شده است که درمان استاندارد با انسولین برای بیماران دیابت نوع ۵ که به اشتباه نوع ۱ تشخیص داده شده‌اند، می‌تواند پیامدهای مرگبار داشته باشد.
نشانه‌های ساده برای تشخیص بهتر
BMI کمتر از ۱۹ همراه با نبود آنتی‌بادی‌های خودایمنی، به‌ویژه در کسانی که سابقه گرسنگی دوران کودکی دارند، باید پزشکان را به فکر دیابت نوع ۵ بیندازد.
گام‌های جدید برای مراقبت از بیماران دیابت نوع ۵
آغاز تدوین پروتکل جهانی درمان
دو هفته پس از رأی‌گیری در بانکوک، فدراسیون جهانی دیابت گروه کاری ویژه‌ای را تشکیل داد تا معیارهای تشخیص، الگوریتم‌های درمانی و پایگاه داده بین‌المللی بیماران را تا سال ۲۰۲۷ تدوین کنند.
این گروه به ریاست مشترک دکتر هاوکینز و دکتر «نیهال توماس» از کالج پزشکی کریستین در هند، درمان‌های مختلف از جمله انسولین دوز پایین، سولفونیل‌اوره‌ها و برنامه‌های تغذیه ساختاریافته را در چندین سایت آزمایش خواهند کرد.
مزایای اقتصادی برای کشورهای کم‌درآمد
تحلیل‌گران حوزه سلامت عمومی، در حال مدل‌سازی تأثیر اقتصادی این تغییر هستند. برآورد می‌شود که جایگزینی نیمی از موارد تشخیص اشتباه، از انسولین تزریقی به داروهای خوراکی، می‌تواند سالانه ده‌ها میلیون دلار صرفه‌جویی به همراه داشته باشد. این منابع می‌توانند به تغذیه مادران اختصاص یابند.
تشخیص زودهنگام با تصویربرداری پانکراس
فعالان حوزه سلامت همچنین خواستار گنجاندن تصویربرداری از پانکراس در مطالعات تغذیه‌ای هستند تا کودکان در معرض خطر، پیش از آنکه قند خون آن‌ها به مراحل بحرانی برسد، شناسایی شوند.
پروفسور شوارتز در پایان گفت:
«ما گام‌هایی قاطع برای اصلاح وضعیت برداشته‌ایم و این حرکت ادامه خواهد داشت. این سیاست‌ها تعیین خواهند کرد که آیا دیابت نوع ۵ به قاتلی خاموش تبدیل می‌شود یا به خاطره‌ای قابل پیشگیری از دوران فقر.»
منبع: این مطالعه در نشریه Diabetes Care منتشر شده است.
