تصور کنید یک ماهی هستید؛ در آب حرکت می‌کنید، از شکارچیان فرار می‌کنید، به دنبال غذا می‌گردید و سعی دارید پناهگاهی پیدا کنید. حالا تصور کنید تنها چیزی که در اطرافتان هست، یک دیوار بتنی صاف است که هیچ پناهگاهی در آن وجود ندارد. این همان شرایطی است که بسیاری از ماهی‌ها در کانال‌ها و مسیرهای آبی ساخته دست بشر با آن روبه‌رو هستند.
ایده‌ای الهام‌گرفته از طبیعت
سال‌ها پیش، کیث ون دِ ریت (Keith Van de Riet) این پرسش را مطرح کرد: اگر دیوارهای ساحلی را با توجه به نیازهای ماهی‌ها طراحی کنیم، چه می‌شود؟
این استاد دانشگاه کانزاس در رشته معماری و طراحی، بیش از یک دهه است که روی طراحی پنل‌های بافت‌دار برای دیوارهای ساحلی کار می‌کند؛ پنل‌هایی که از ریشه‌های درختان مانگرو الهام گرفته شده‌اند.
در جدیدترین پژوهش او، با همکاری دانشمندان دانشگاه کارلتون کانادا، بررسی شد که آیا ماهی‌های آب شیرین هم مانند ماهی‌های دریایی، دیوارهای مصنوعی با ساختار ریشه‌مانند را به دیوارهای صاف ترجیح می‌دهند یا نه.
جرقه‌ای برای تغییر طراحی
تجربه‌ای شخصی در کانال‌های فلوریدا
ون دِ ریت زمانی در نزدیکی یکی از کانال‌های فلوریدا زندگی می‌کرد. یک روز با صحنه‌ای مواجه شد که نگاهش به محیط‌زیست ساخته بشر را تغییر داد. او گفت:
«ما دیدیم که ماهی‌های طعمه‌ای توسط شکارچی‌ها تعقیب می‌شدند و چاره‌ای نداشتند جز اینکه خود را به دیوار صاف کانال بکوبند تا فرار کنند؛ چون هیچ جایی برای پنهان شدن نداشتند.»
در آن دوران، سواحل فلوریدا پر از ریشه‌های طبیعی درختان مانگرو بود که محیطی امن برای زندگی آبزیان فراهم می‌کرد. این ریشه‌ها بعدها الگوی طراحی پنل‌هایی شدند که ون دِ ریت آن‌ها را «دیوار صخره‌ای» (Reef Wall) نامید.
بررسی علمی: ترجیح ماهی‌ها به دیوارهای بافت‌دار
طراحی آزمایش با چهار گونه آب شیرین
تیم کانادایی که پیش‌تر آزمایش‌های ون دِ ریت در زیستگاه‌های آب شور فلوریدا را دنبال کرده بود، می‌خواست بداند آیا این طراحی‌ها در محیط‌های آب شیرین مانند دریاچه‌ها و کانال‌ها هم مؤثر هستند یا خیر.
برای این منظور، آن‌ها یک آزمایش کنترل‌شده طراحی کردند. در یک مخزن آزمایشی، چهار گونه از ماهی‌های رایج کانادا را به صورت جداگانه وارد کردند:
- بلوجیل (Bluegill)
- باس صخره‌ای (Rock Bass)
- پرچ زرد (Yellow Perch)
- کیل‌فیش نواری (Banded Killifish)
این ماهی‌ها می‌توانستند بین یک دیوار بتنی صاف (نمونه کنترل) و چهار نوع دیوار با بافت‌ها و پیچیدگی‌های مختلف انتخاب کنند.
نتایج مثبت و متنوع
نتایج نشان داد که تمام گونه‌ها به‌وضوح دیوارهای بافت‌دار را به دیوار صاف ترجیح می‌دادند.
تفاوت سلیقه گونه‌های مختلف ماهی
ترجیحات وابسته به نوع گونه
نتایج نشان داد که یک طراحی برای همه گونه‌ها مناسب نیست. برخی گونه‌ها نسبت به طراحی دیوار حساس‌تر بودند. ترجیح به پیچیده‌ترین نوع طراحی، بسته به گونه متفاوت بود.
به گفته ون دِ ریت، بلوجیل‌ها بیشترین علاقه را به پنل‌های مصنوعی داشتند، یا دست‌کم بیشتر در نزدیکی آن‌ها دیده شدند. پس از آن، کیل‌فیش‌های نواری بیشترین تعامل را با این ساختار داشتند.
رفتار منعطف‌تر برخی گونه‌ها
در مقابل، باس صخره‌ای و پرچ زرد رفتار متنوع‌تری از خود نشان دادند و طیف وسیعی از عمق‌ها و بافت‌ها را ترجیح دادند.
پنل‌هایی برای ایجاد اکوسیستم‌های سالم‌تر
فواید ساختار بافت‌دار برای زیست‌بوم
هدف اصلی این پنل‌ها تنها پناه‌دادن به ماهی‌های کوچک نیست. سطوح بافت‌دار، جایگاه مناسبی برای اتصال جانوران دوکفه‌ای مانند صدف‌ها و گوش‌ماهی‌ها فراهم می‌کند. این موجودات می‌توانند به‌صورت طبیعی آب را تصفیه کنند، که در نهایت به بهبود کیفیت آب و سلامت کلی اکوسیستم – حتی برای انسان‌ها – منجر می‌شود.
کاربرد در مناطق توسعه‌یافته
این تحقیقات به‌ویژه برای مناطق ساحلی‌ای که ساخت‌وسازهای انسانی زیاد بوده یا تردد بالایی دارند و امکان ایجاد سواحل زنده سنتی وجود ندارد، اهمیت دارد.
چالش رفتارهای متغیر در طول عمر ماهی
استاد ون دِ ریت توضیح می‌دهد که یکی از چالش‌های طراحی این پنل‌ها، رفتارهای متفاوت گونه‌ها است. هر گونه رفتاری خاص دارد و این رفتارها در مراحل مختلف رشد تغییر می‌کند.
او می‌گوید: «زمانی که بلوجیل‌ها جوان هستند، صرف‌نظر از شرایط، به دنبال پناهگاه می‌گردند. اما با افزایش سن، ترجیح می‌دهند در فضای باز باشند تا بتوانند محیط اطراف خود را ببینند.»
بنابراین، تیم تحقیقاتی سعی کرد در طراحی، این تفاوت‌های سنی و رفتاری را در نظر بگیرد.
نتیجه‌گیری: طراحی هدفمند برای نیازهای واقعی
نتیجه نهایی این بود که ماهی‌ها به ساختارها واکنش نشان می‌دهند – اما باید یک تعادل در طراحی وجود داشته باشد.
گام بعدی: آزمایش در دنیای واقعی
انتقال آزمایش از آزمایشگاه به طبیعت
این تحقیقات همچنان ادامه دارد. امسال، تیم پژوهشی در حال بررسی عملکرد پنل‌های الهام‌گرفته از ریشه در یک دریاچه واقعی است، نه فقط در مخزن آزمایشگاهی. آن‌ها رفتار ماهی‌ها را در شرایط طبیعی و کنترل‌نشده بررسی می‌کنند.
تعامل با جوامع ساحلی
به گفته ون دِ ریت: «ما با مالکان املاک ساحلی تماس می‌گیریم، نظرسنجی انجام می‌دهیم و تلاش می‌کنیم بهترین روش برای ارائه این ایده‌ها و تأثیرگذاری بر نحوه ساخت‌وساز در خط ساحلی را پیدا کنیم.»
با افزایش ساخت‌وسازهای بتنی در نواحی ساحلی، این تحقیقات پیامی امیدوارکننده به همراه دارد: هنوز می‌توان جایی برای طبیعت باز کرد. ماهی‌ها به‌خوبی می‌دانند که به چه چیزی نیاز دارند – فقط کافی است ما به آن‌ها توجه کنیم.
این پژوهش به‌صورت کامل در مجله Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems منتشر شده است.
