با ورود به میانه تابستان، بسیاری از افراد در تلاش برای خلاص شدن از اضافه‌وزن پیش از تعطیلات به سمت رژیم‌های غذایی به‌اصطلاح معجزه‌آسا جذب می‌شوند. یکی از محبوب‌ترین روش‌ها، رژیم‌های تک‌ماده‌ای یا Mono Diet است؛ برنامه‌های غذایی سخت‌گیرانه‌ای که تنها به مصرف یک نوع ماده غذایی در یک بازه زمانی مشخص متکی هستند و وعده کاهش وزن سریع و «سم‌زدایی» می‌دهند.
این رژیم‌ها می‌توانند میوه یا سبزی‌محور (مثل آناناس، سیب، هندوانه، هلو یا کنگر فرنگی)، غلات‌محور (مثل برنج) یا پروتئین‌محور (مثل ماهی تُن یا شیر) باشند. جذابیت اصلی این رژیم‌ها در سادگی و نتایج سریع آن‌ها نهفته است.
کاهش وزن سریع اما موقتی
مکانیسم کاهش وزن ناگهانی در رژیم‌های کم‌کالری
براساس مقاله‌ای در The Conversation به قلم لورا هود، رژیم‌هایی با کاهش شدید کالری دریافتی می‌توانند باعث کاهش وزن سریع شوند. اما کاهش شدید کالری باعث افت سطح قند خون نیز می‌شود، چرا که بدن برای حفظ انرژی، مکانیسم‌های جبرانی خود را فعال می‌کند.
سوزاندن گلیکوژن، سپس عضله
در ابتدا، بدن از ذخایر گلیکوژن کبد برای تنظیم قند خون بین وعده‌ها یا در طول روزه استفاده می‌کند. ولی با تمام شدن این ذخیره، بدن شروع به تجزیه توده عضلانی برای تولید انرژی می‌کند. این فرایند در بلندمدت منجر به کاهش توده عضلانی و اختلالات متابولیکی می‌شود.
بازگشت سریع وزن و پدیده «یویو»
در نتیجه، بخش عمده‌ای از کاهش وزن در این رژیم‌ها مربوط به از دست دادن آب و عضله است، نه چربی. پس از بازگشت به تغذیه معمول، اغلب افراد وزن از دست‌رفته را خیلی سریع دوباره اضافه می‌کنند؛ پدیده‌ای که به آن «اثر یویو» یا Rebound Effect گفته می‌شود.
به‌طور خلاصه، رژیم‌های تک‌ماده‌ای شاید راه‌حل فوری به‌نظر برسند، اما به کاهش وزن پایدار کمکی نمی‌کنند و عادتهای سالم تغذیه‌ای نیز ایجاد نمی‌کنند.
آیا هیچ فایده‌ای دارند؟
احساس سبکی یا اثر روانی؟
غیر از کاهش وزن اولیه، هیچ مدرک علمی معتبری وجود ندارد که نشان دهد رژیم‌های تک‌ماده‌ای فایده‌ای واقعی و ماندگار دارند. برخی افراد از احساس سبکی یا بهبود گوارش خبر می‌دهند، اما این حالت‌ها اغلب به حذف غذاهای فراوری‌شده از رژیم برمی‌گردد.
سم‌زدایی یا خودفریبی؟
اثر «سم‌زدایی» نیز بیشتر نوعی پلاسیبو یا تلقین روانی است؛ یعنی فرد با باور به پاک‌سازی بدن، بدون آن‌که تغییری فیزیولوژیک رخ دهد، حس بهتری پیدا می‌کند.
آیا رژیم‌های Mono خطرناک‌اند؟
کمبودهای غذایی شدید
رژیم‌های تک‌ماده‌ای اگر برای مدت طولانی دنبال شوند، می‌توانند بسیار خطرناک باشند. بزرگ‌ترین ریسک آن‌ها، کمبود مواد مغذی ضروری است. مصرف تنها یک نوع ماده غذایی، مانع از دریافت پروتئین، چربی‌های سالم، ویتامین‌ها و مواد معدنی موردنیاز بدن می‌شود.
مشکلات جسمی و متابولیکی
عوارض احتمالی عبارتند از:
- مشکلات گوارشی
- اختلالات متابولیکی
- آسیب به سیستم عضلانی و اسکلتی
- ناهنجاری‌های هورمونی
- به‌هم‌خوردن تعادل الکترولیت‌ها
این خطرات به‌ویژه در افرادی که از قبل مشکلات سلامت دارند، شدیدتر است.
اختلال رابطه ذهنی با غذا
یکی دیگر از پیامدهای جدی این رژیم‌ها، ایجاد رابطه ناسالم با غذا است. این رابطه که بر پایه محدودیت و احساس گناه شکل می‌گیرد، ممکن است به اختلالاتی مانند ارتورکسیا (وسواس در تغذیه سالم) یا آنورکسیا نروزا منجر شود.
تأثیر روانی منفی
محدود کردن شدید مواد غذایی همچنین می‌تواند موجب اختلال در تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز شده و احساس عصبانیت، خستگی و بی‌حوصلگی را افزایش دهد. این موضوع در نهایت بر سلامت روان و احساس رضایت فرد تأثیر منفی می‌گذارد.
چرا با وجود همه این خطرات هنوز محبوب‌اند؟
سادگی، سرعت و تأثیر رسانه‌ها
با وجود تمام خطرات، رژیم‌های تک‌ماده‌ای همچنان در شبکه‌های اجتماعی محبوب‌اند. دلایل این محبوبیت عبارتند از:
- سادگی اجرای رژیم
- وعده نتایج سریع بدون زحمت زیاد
- تبلیغات توسط سلبریتی‌ها یا اینفلوئنسرها که باعث ایجاد اعتماد کاذب می‌شود
نقش اطلاعات غلط و فشار اجتماعی
اطلاعات نادرست، فشار برای داشتن ظاهری خاص و نبود آموزش تغذیه عمومی نیز در گسترش این رژیم‌ها نقش دارد.
جمع‌بندی: راه‌حل سالم‌تر چیست؟
رژیم‌های مبتنی بر یک نوع ماده غذایی ممکن است در کوتاه‌مدت باعث کاهش وزن شوند، اما در بلندمدت هم بی‌اثر و هم ناسالم هستند. آن‌ها مزایای واقعی برای سلامتی ندارند و در کنار کمبود مواد مغذی، می‌توانند مشکلات جدی جسمی و روانی ایجاد کنند.
بنابراین، این نوع رژیم‌ها به‌هیچ عنوان توصیه نمی‌شوند و نباید به‌عنوان راهی برای کنترل وزن یا تغییر سبک زندگی معرفی شوند.
بهترین راه برای مدیریت وزن سالم و پایدار همچنان این است:
تغذیه متنوع و متعادل، فعالیت بدنی منظم، و ایجاد عادتهای سالم در سبک زندگی.
