آواز پرندگان شاید در نگاه اول تنها نوایی دلنشین به نظر برسد، اما در واقع زبان پیچیده‌ای از بقاست. در دنیای وحش، ارتباط صوتی می‌تواند تفاوت میان زندگی و مرگ باشد، به‌ویژه زمانی که شکارچیان یا متجاوزان به لانه‌ها تهدیدی جدی ایجاد می‌کنند.
کشفی جهانی: هشدار مشترک در میان گونه‌های متفاوت
مطالعه‌ای بین‌المللی نشان داده است که برخی از این صداهای هشداردهنده نه‌تنها غریزی، بلکه حاصل یادگیری مشترک در میان گونه‌ها و قاره‌های مختلف‌اند. تیمی از پژوهشگران بین‌المللی دریافتند پرندگانی که میلیون‌ها سال از هم جدا بوده‌اند و در نقاط مختلف جهان زندگی می‌کنند، در مواجهه با دشمنان انگلی، صدایی تقریباً یکسان از خود تولید می‌کنند.
این یافته نخستین نمونه شناخته‌شده از نوعی آواسازی حیوانی است که هم عناصر غریزی و هم یادگرفته‌شده را در میان چندین گونه ترکیب می‌کند.
تکامل مستقل سیگنال‌های هشدار
انگل لانه‌گذاری یا Brood Parasitism نوعی ترفند تولیدمثلی است که در آن پرندگانی مانند کوکوها یا مرغان گاوی تخم‌های خود را در لانه دیگر گونه‌ها می‌گذارند. والدین بی‌خبر، این جوجه‌های مزاحم را بزرگ می‌کنند و در این فرآیند اغلب فرزندان خود را از دست می‌دهند.
توانایی تشخیص و جلوگیری از چنین پارازیتیسمی برای بقای گونه میزبان حیاتی است. پژوهشگران متوجه شدند بیش از ۲۰ گونه از پرندگان در چهار قاره، برای هشدار دادن درباره پرندگان انگلی، صدایی تقریباً مشابه با تُن ناله‌ای تولید می‌کنند. از استرالیا گرفته تا چین و زامبیا، این آژیر صوتی مشترک در حالی ظاهر می‌شود که هیچ‌کدام از این پرندگان هرگز با هم تماسی ندارند.
پرسش اساسی اینجاست: چگونه چنین سیگنال‌هایی به‌طور مستقل و مشابه در سراسر جهان تکامل یافته‌اند؟
یادگیری اجتماعی در میان پرندگان
زمانی که پرنده‌ای صدای هشداردهنده را می‌شنود، به‌طور غریزی واکنش نشان می‌دهد و به منبع صدا توجه می‌کند. این واکنش، فرصت یادگیری اجتماعی را فراهم می‌کند. دامیان بلازی، زبان‌شناس دانشگاه پومپه فابرا، این فرآیند را «انتقال اجتماعی» می‌نامد.
جیمز کِنِرلی، پژوهشگر دانشگاه کرنل و نویسنده همکار این مطالعه می‌گوید: «در همین لحظه است که پرندگان از نشانه‌های اطرافشان یاد می‌گیرند چه زمانی باید این صدا را در آینده تولید کنند.»
این کشف نشان می‌دهد که پاسخ‌های جمعی در تکامل نیز ارزشمندند. با تقلید از صدای هشدار دیگران، پرندگان جوان یا بی‌تجربه به‌سرعت یاد می‌گیرند کدام صداها حامل خطرند و چه شرایطی نیازمند واکنش فوری است.
میانجی میان غریزه و زبان
ویلیام فینی، بوم‌شناس تکاملی در ایستگاه بیولوژیکی دونانا و نویسنده همکار مقاله، توضیح می‌دهد که آنچه صدای ناله‌ای را جذاب می‌سازد، موقعیت آن در میانه مسیر بین فریادهای غریزی و ارتباط آموختنی است.
«نکته شگفت‌انگیز این صدا در آن است که میانجی میان واکنش‌های غریزی حیوانات و واحدهای گفتاری آموخته‌شده مانند کلمات انسانی محسوب می‌شود.» — ویلیام فینی
این موقعیت میانی، درک دانشمندان از تکامل ارتباط را گسترش می‌دهد. به‌عنوان مثال، نوزادان انسان به‌صورت غریزی گریه می‌کنند، اما سخن گفتن را می‌آموزند. پرندگانی که صدایی هم‌زمان غریزی و آموخته‌شده تولید می‌کنند، پنجره‌ای نادر به مراحل میانی این فرایند تکاملی می‌گشایند.
اشتراک جهانی زبان هشدار در پرندگان
مطالعه همچنین نشان داد که گونه‌هایی که از صدای ناله‌ای استفاده می‌کنند، اغلب در مناطقی با تراکم بالای تعاملات انگلی زندگی می‌کنند. کنرلی توضیح می‌دهد: «زمانی که پرندگان برای بیرون راندن انگل‌ها با هم همکاری می‌کنند، ارتباط درباره زمان و نحوه همکاری بسیار اهمیت دارد. به همین دلیل، این صدا دقیقاً در مناطقی شایع‌تر است که پرندگان بیشتر درگیر پارازیتیسم هستند.»
چنین همکاری‌هایی محدود به پرندگان نیست. در میان پستانداران نیز صداهای هشداردهنده میان گله‌ها گسترش می‌یابد، اما معمولاً هر گونه، الگوی خاص خود را دارد. آنچه این مطالعه را متمایز می‌کند، همگرایی یک صدا در میان گونه‌های کاملاً نامرتبط است.
نتیجه آن است که تکامل این صدای ناله‌ای، الگوهای رفتاری همکاری را در میان پرندگان سراسر جهان تغییر می‌دهد.
بازنگری در مفهوم ارتباط حیوانات
این کشف مرز میان ارتباط حیوانی و زبان انسانی را محو می‌کند. با نشان دادن چگونگی تکامل واکنش‌های آموختنی از فریادهای غریزی، پژوهشگران راهی احتمالی برای پیدایش سیستم‌های پیچیده ارتباطی ترسیم کرده‌اند.
فینی می‌گوید: «برای نخستین‌بار، مدرکی یافتیم که نشان می‌دهد نوعی آواسازی می‌تواند هم غریزی و هم آموخته‌شده باشد، و شاید نشان دهد چگونه سیگنال‌های آموختنی از درون صداهای غریزی تکامل یافته‌اند، همان‌گونه که داروین پیش‌بینی کرده بود.»
به این ترتیب، مطالعه حاضر دیدگاهی تازه درباره منشأ زبان انسانی ارائه می‌دهد. زبان احتمالاً نه به‌صورت جهشی ناگهانی، بلکه طی گام‌های تدریجی شکل گرفته است؛ گام‌هایی که در آن صداها هم‌زمان حامل فوریت غریزی و معنای آموخته‌شده بوده‌اند. در این نگاه، پرندگان ممکن است نمونه زنده‌ای از همان مراحل نخستین تکامل زبان باشند.
افق‌های تازه در درک ارتباطات طبیعت
این یافته برای علاقه‌مندان به پرندگان و پژوهشگران، درک ما از مناظر صوتی جنگل‌ها و دشت‌ها را دگرگون می‌کند. یک صدای ساده و ناله‌مانند، اکنون به‌عنوان بخشی از الگویی جهانی شناخته می‌شود که در گونه‌هایی با هیچ خویشاوندی نزدیک تکرار شده است.
این مطالعه پرسش‌های تازه‌ای نیز برمی‌انگیزد: آیا گروه‌های جانوری دیگر نیز سیگنال‌های ترکیبی مشابهی دارند که هنوز کشف نشده‌اند؟
پژوهش مشترک دانشگاه کرنل و ایستگاه زیست‌شناسی دونانا، تنها به بررسی تقلید صوتی نمی‌پردازد؛ بلکه دریچه‌ای به فرایند تکامل یادگیری و منشأ ارتباطات باز می‌کند. با ردیابی نحوه ترکیب غریزه و یادگیری اجتماعی در پرندگان، دانشمندان گام مهمی در درک ریشه‌های زبان بشری برداشته‌اند.
این پژوهش در مجله علمی Nature Ecology & Evolution منتشر شده است.
اگر به دنیای شگفت‌انگیز ارتباطات حیوانات علاقه‌مندید، مقاله‌های دیگر درباره زبان پنهان پرندگان را نیز در بخش «علوم طبیعت» مطالعه کنید و دیدگاه خود را با ما به اشتراک بگذارید.
