داروهای محرک مانند ریتالین و آدرال سالهاست که برای درمان اختلال کمتوجهی-بیشفعالی (ADHD) در کودکان تجویز میشوند. در ایالات متحده، حدود ۳٫۵ میلیون کودک ۳ تا ۱۷ ساله از این داروها استفاده میکنند، رقمی که با افزایش تشخیص ADHD همچنان رو به رشد است.
باور رایج این است که این داروها به کودکان کمک میکنند تمرکز بهتری داشته باشند، اما پژوهشی جدید نشان میدهد سازوکار واقعی اثرگذاری آنها با آنچه پزشکان و دانشمندان سالها تصور میکردند تفاوت دارد.
تمرکز بهتر یا بیداری بیشتر؟
مطالعهای گسترده از دانشکده پزشکی دانشگاه واشنگتن (WashU Medicine) نشان داده است که داروهای محرک مستقیماً بخشهای مغز مرتبط با کنترل توجه را تغییر نمیدهند. در عوض، این داروها باعث میشوند مغز هوشیارتر شود و انجام کارها جذابتر و پاداشدهندهتر به نظر برسد.
وقتی کودک احساس بیداری بیشتری دارد و یک فعالیت برایش ارزشمندتر تلقی میشود، ماندن پای آن کار آسانتر میشود، حتی اگر توانایی پایهای تمرکز او تغییری نکرده باشد.
داروهای محرک تمرکز را مستقیماً تقویت نمیکنند
سالها پزشکان و پژوهشگران معتقد بودند داروهای محرک با تقویت نواحی مسئول کنترل توجه در مغز، به کودکان کمک میکنند بهتر تمرکز کنند.
دکتر بنجامین کی، استادیار نورولوژی در WashU Medicine، توضیح میدهد که این دیدگاه حتی مسیر آموزش پزشکی خودش را شکل داده است:
«من بهعنوان متخصص مغز و اعصاب کودکان، داروهای محرک زیادی تجویز میکنم و همیشه به ما آموزش داده شده بود که این داروها سیستمهای توجه را تقویت میکنند تا فرد کنترل ارادی بیشتری بر توجه خود داشته باشد، اما ما نشان دادیم که این تصور درست نیست.»
بهجای مشاهده تغییر در شبکههای توجه، تیم تحقیقاتی بیشترین اثر داروها را در نواحی مرتبط با برانگیختگی مغز و پاداش مشاهده کرد.
نقش بیداری و پاداش در رفتار
این نواحی تعیین میکنند مغز تا چه اندازه بیدار احساس میشود و یک فعالیت چقدر ارزشمند به نظر میرسد، دو عاملی که تأثیر مستقیمی بر رفتار دارند.
داروهای ADHD چگونه فعالیت مغز را تغییر میدهند؟
برای درک دقیقتر این موضوع، پژوهشگران دادههای fMRI حالت استراحت مربوط به ۵٬۷۹۵ کودک ۸ تا ۱۱ ساله را بررسی کردند. این کودکان در مطالعه بزرگ Adolescent Brain Cognitive Development یا ABCD Study شرکت داشتند.
اسکنهای حالت استراحت فعالیت مغز را زمانی اندازهگیری میکنند که فرد در حال انجام هیچ کار مشخصی نیست و به پژوهشگران اجازه میدهند سازماندهی پایهای مغز را بررسی کنند.
کودکانی که در روز اسکن داروی محرک مصرف کرده بودند، افزایش فعالیت قابلتوجهی در نواحی مرتبط با بیداری و پاداش نشان دادند، در حالی که نواحی کلاسیک مرتبط با توجه تغییر معناداری نداشتند.
این الگو در کل مجموعه داده بزرگ بهطور مداوم دیده شد.
دکتر کی درباره اهمیت این یافته میگوید:
«بهبود توجهی که مشاهده میکنیم، اثر ثانویه بیدارتر بودن کودک و پاداشدهندهتر شدن فعالیتهاست، چیزی که بهطور طبیعی باعث میشود کودک توجه بیشتری به آن کار نشان دهد.»
تأیید نتایج در بزرگسالان
برای اطمینان از اینکه این نتایج فقط به رشد کودکان یا تشخیص ADHD مربوط نیست، تیم تحقیقاتی آزمایشی کنترلشده روی پنج بزرگسال سالم انجام داد که نه ADHD داشتند و نه بهطور منظم داروی محرک مصرف میکردند.
هر شرکتکننده قبل و بعد از مصرف یک دوز متیلفنیدات تحت اسکن مغزی حالت استراحت قرار گرفت.
بار دیگر مشخص شد که دارو شبکههای مرتبط با برانگیختگی و پاداش را تغییر میدهد، نه مدارهای توجه.
انگیزه، موتور اصلی بهبود عملکرد
دکتر نیکو یو. دوزنباخ، نویسنده ارشد مطالعه، این یافته را چنین توضیح میدهد:
«در اصل متوجه شدیم داروهای محرک مغز را از پیش پاداشدهی میکنند و به ما اجازه میدهند روی کارهایی ادامه دهیم که معمولاً برایمان جذاب نیستند، مثلاً کلاسی که کمترین علاقه را به آن داریم.»
افزایش احساس پاداش توضیح میدهد چرا این داروها معمولاً پشتکار را افزایش میدهند و بیشفعالی را کاهش میدهند. کارهایی که قبلاً خستهکننده بودند، دیگر تمایل به رها کردن سریع را ایجاد نمیکنند.
دکتر دوزنباخ اضافه میکند:
«این نتایج میتوانند توضیح دهند که داروهای محرک چگونه بیشفعالی را درمان میکنند، موضوعی که قبلاً paradoxical به نظر میرسید. کارهایی که بچهها نمیتوانند روی آنها تمرکز کنند، همان کارهایی هستند که برایشان پاداشدهنده نیستند.»
نقش حیاتی خواب در اثرگذاری داروهای ADHD
خواب یکی از عوامل کلیدی این پژوهش بود. بسیاری از کودکان حاضر در دادهها کمتر از ۹ ساعت خواب توصیهشده شبانه داشتند. کمخوابی با نمرات تحصیلی ضعیفتر و تغییر در ارتباطات مغزی همراه بود.
کودکان مبتلا به ADHD که داروی محرک مصرف میکردند، از نظر تحصیلی عملکرد بهتری نسبت به همسالان خود داشتند که دارو نمیگرفتند.
حتی کودکانی که خواب کافی نداشتند اما دارو مصرف میکردند، نمرات بهتری نسبت به کودکان کمخواب بدون دارو نشان دادند.
دکتر دوزنباخ میگوید:
«اگر شرکتکننده خواب کافی نداشت اما داروی محرک مصرف کرده بود، امضای مغزی کمخوابی و افتهای رفتاری و شناختی مرتبط با آن عملاً از بین میرفت.»
بازنگری در درک ما از داروهای ADHD
پژوهشگران تأکید میکنند که داروهای محرک جایگزین خواب سالم نیستند.
دکتر کی هشدار میدهد:
«کمخوابی همیشه برای سلامتی مضر است، بهویژه برای کودکان.»
او یادآور میشود که کمبود خواب میتواند علائمی شبیه ADHD ایجاد کند، از جمله مشکل در توجه و افت عملکرد تحصیلی.
در برخی موارد، داروی محرک ممکن است با شبیهسازی اثرات خواب کافی بهطور موقت کمککننده باشد، در حالی که پیامدهای بلندمدت کمخوابی همچنان پابرجا میمانند.
این یافتهها نشان میدهند که باید نگاه خود به داروهای ADHD را تغییر دهیم. این داروها مستقیماً تمرکز را تقویت نمیکنند، بلکه با افزایش هوشیاری و احساس پاداش، پشتکار و عملکرد را بهبود میدهند.
تفکیک بین توجه، برانگیختگی و انگیزه، توضیح شفافتری از نحوه تأثیر این داروها بر رفتار و فعالیت مغز ارائه میدهد.
این مطالعه در مجله علمی Cell منتشر شده است.
اگر به علم مغز، سلامت کودکان و یافتههای جدید درباره ADHD علاقهمند هستید، مقاله را با دیگران به اشتراک بگذارید یا دیدگاه خود را در بخش نظرات بنویسید.
