تحقیقات جدید نشان می‌دهد که جنین‌ها بسیار آسیب‌پذیرتر از آن چیزی هستند که تصور می‌کنیم. پژوهشی نوین نشان داده است که آلودگی هوا می‌تواند ساختارهای مغزی جنین را پیش از تولد تغییر دهد. این مطالعه که برای اولین بار ارتباط میان آلودگی هوا در دوران بارداری و تغییرات مغز جنین را بررسی کرده، توسط مؤسسه جهانی سلامت بارسلونا (ISGlobal) با حمایت بنیاد “لا کایخا” انجام شده است.
بررسی نمونه‌ها و روش تحقیق
پروژه BiSC و ابزارهای پیشرفته تصویربرداری
در این تحقیق، ۷۵۴ زوج مادر-جنین که در چارچوب پروژه BiSC (پروژه هم‌گروهی زندگی بارسلونا) شرکت داشتند، مورد بررسی قرار گرفتند. این پروژه به الگوهای رشد مغز اختصاص داشته و از تصویربرداری اولتراسوند با وضوح بالا برای شناسایی تغییرات اولیه در مغز جنین استفاده کرده است.
بررسی میزان قرارگیری در معرض آلودگی هوا
در سه‌ماهه سوم بارداری، از تکنیک نوروسونوگرافی ترانس‌واژینال استفاده شد که نمای دقیقی از ساختارهای مغز جنین فراهم می‌کند. پژوهشگران با استفاده از مدل‌های ترکیبی که داده‌های زیست‌محیطی لحظه‌ای را با روش‌های آماری ترکیب می‌کنند، میزان مواجهه مادران باردار با دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون (PM2.5) و کربن سیاه را برآورد کردند.
تحلیل موقعیت و حرکت روزانه مادران
با استفاده از اپلیکیشن موقعیت‌یاب تلفن همراه، حرکت روزانه مادران شامل خانه، محل کار و مسیر رفت‌وآمد آن‌ها ردیابی شد تا نقشه دقیقی از مواجهه با آلاینده‌ها به دست آید.
تغییرات مغزی شناسایی‌شده در جنین
بزرگ شدن فضاهای مایع مغزی
مطالعه نشان داد که جنین‌هایی که در معرض سطوح بالاتر آلاینده‌ها قرار گرفته بودند، تغییرات قابل‌توجهی در ساختار مغز داشتند. از جمله این تغییرات می‌توان به بزرگ شدن بطن‌های جانبی و حفره سیسترنا مگنا اشاره کرد؛ هر دو از فضاهایی هستند که با مایع مغزی-نخاعی پر شده‌اند.
تغییرات در مخچه و چین‌خوردگی مغز
همچنین مشخص شد که ناحیه «ورمیس مخچه» که مسئول تعادل و هماهنگی است، پس از مواجهه با آلودگی هوا پهن‌تر شده بود. مواجهه با کربن سیاه با کم‌عمق شدن شیار جانبی مغز همراه بود. این شیار نقش کلیدی در تکامل طبیعی مغز دارد و کم‌عمق‌تر بودن آن ممکن است نشانه‌ای از رشد ناکامل چین‌خوردگی‌های قشر مغز باشد.
دوره‌های بحرانی رشد مغز و اهمیت کیفیت هوا
آسیب‌پذیری جنین در سه‌ماهه دوم و سوم
سه‌ماهه دوم و سوم بارداری، دوره‌های بحرانی برای شکل‌گیری مغز هستند. دکتر پیام ددوَند، پژوهشگر ISGlobal و نویسنده ارشد مقاله، توضیح داد:
«در اواسط تا اواخر دوران بارداری، مغز جنین وارد فاز کلیدی از رشد خود می‌شود که آن را به شدت در برابر عوامل خارجی از جمله آلودگی هوا آسیب‌پذیر می‌کند.»
اثربخشی تمامی آلاینده‌ها
نتایج مشاهده‌شده برای تمام آلاینده‌ها از جمله NO₂، PM2.5 و کربن سیاه یکسان بودند که این موضوع پیوند میان آلودگی هوای شهری و رشد مغز جنین را تقویت می‌کند. این اثرات عمدتاً در بارداری‌های دیرهنگام مشهودتر بودند.
نیاز به بازنگری در آموزش‌های پزشکی و آگاهی اجتماعی
تأثیرات پنهان در بارداری‌های ظاهراً سالم
دو نفر از هم‌نویسندگان این مطالعه، دکتر الیسا لیوربا و دکتر لولا گومز-رویگ که از پزشکان BCNatal هستند، اشاره کردند که حتی در بارداری‌هایی که به لحاظ معیارهای رایج سالم به نظر می‌رسند، آلودگی هوا می‌تواند به طور نامحسوس بر رشد مغز جنین تأثیر بگذارد.
اهمیت آموزش فراگیر و ابزارهای تشخیص زودهنگام
این متخصصان بر ضرورت افزایش آگاهی و آموزش هم در میان کادر درمانی و هم در سطح جامعه تأکید کردند. معیارهای سنتی سلامت ممکن است نتوانند این خطرات نوظهور را شناسایی کنند. بنابراین، ابزارهای تشخیص زودهنگام و راهبردهای پیشگیرانه باید با واقعیت‌های محیطی سازگار شوند.
پیامدهای بلندمدت احتمالی
تفاوت‌هایی با پیامدهای آماری معنادار
گرچه تمام اندازه‌گیری‌ها در محدوده طبیعی قرار داشتند، اما محققان بر اهمیت پیامدهای کلی این یافته‌ها تأکید کردند. دکتر لورا گومز-هررا، نویسنده همکار مطالعه، گفت:
«نکته اینجاست که این تفاوت‌ها، حتی اگر در سطح فردی کوچک باشند، در مقیاس جمعیتی اهمیت دارند. این یافته‌ها به ما نشان می‌دهند که آلودگی چگونه بر مغز جنین تأثیر می‌گذارد و آسیب‌پذیری آن در برابر محیط را نمایان می‌سازد.»
ارتباط با الگوهای رشد عصبی در بلندمدت
اگرچه ممکن است این تغییرات بلافاصله باعث نگرانی پزشکی نشوند، اما اطلاعات ارزشمندی درباره الگوهای رشد عصبی در آینده فراهم می‌کنند که نیازمند بررسی بیشتر هستند.
لزوم پژوهش بیشتر و تدوین سیاست‌های سلامت
سؤالات بی‌پاسخ درباره برگشت‌پذیری آسیب‌ها
مطالعه به این نتیجه می‌رسد که تحقیقات بیشتری برای درک پیامدهای بلندمدت ضروری است. دکتر جوردی سونیر، نویسنده ارشد این تحقیق، توضیح داد:
«در حال حاضر، فقط می‌توانیم گزارش دهیم که تفاوت‌هایی میان مغز جنین‌هایی که در معرض آلودگی بیشتر بوده‌اند با آن‌هایی که کمتر مواجهه داشته‌اند، مشاهده شده است. نیاز به پژوهش بیشتر وجود دارد تا مشخص شود که آیا این اثرات بعد از تولد برگشت‌پذیر هستند یا خیر و اینکه آیا تأثیری بر پیامدهای رشد عصبی در مراحل بعدی دارند یا نه.»
مسئولیت اجتماعی در برابر هوای پاک
دکتر یو ژائو، نویسنده همکار و پژوهشگر ISGlobal، افزود: یافته‌ها شواهد علمی بیشتری برای لزوم کاهش مواجهه زنان باردار با آلودگی هوا فراهم می‌کنند، به‌ویژه در مناطق شهری. زنان باردار شاید کنترل مستقیمی بر هوای شهر نداشته باشند، اما این پژوهش از کل جامعه می‌خواهد مسئولیت‌پذیر باشد. هوای پاک فقط یک موضوع بهداشتی نیست؛ بخشی از فراهم کردن شروعی ایمن‌تر برای هر کودک است.
جمع‌بندی
این مطالعه که در نشریه علمی The Lancet Planetary Health منتشر شده، برای نخستین بار نشان داده که آلودگی هوای شهری می‌تواند ساختار مغز جنین را حتی پیش از تولد تغییر دهد. پیام این پژوهش واضح است: جامعه باید هوای پاک را به عنوان یکی از حقوق اولیه هر کودک به رسمیت بشناسد و سیاست‌گذاری‌های سلامت باید با درک جدیدی از اثرات محیطی بازنگری شوند.
