«از حیاطم دور شو!»
این جمله که معمولاً با لحن مردی سالخورده و بداخلاق خطاب به کودکان محله شنیده می‌شود، می‌تواند توصیف دقیقی از پرنده‌ای باشد که با شدت تمام از خانه‌اش دفاع می‌کند.
این موضوع به‌ویژه درباره پرندگانی صدق می‌کند که برای زندگی خود وابسته به مکان‌هایی نایاب و سخت‌یاب، مانند حفره‌های درختان هستند.
درباره پرندگان در فوت و فن بیشتر بدانیم
پرندگان حفره‌نشین و رفتار تهاجمی آن‌ها
همه پرندگان چنین واکنش شدیدی از خود نشان نمی‌دهند. اما پژوهشگران دریافته‌اند که برخی از ماده‌ها – به‌ویژه آن‌هایی که تنها در مکان‌های توخالی می‌توانند آشیانه بسازند – سطح قابل‌توجهی از پرخاشگری را هنگام دفاع از لانه‌شان بروز می‌دهند.
رفتاری دفاعی و هدفمند
این رفتارها واکنش‌های تصادفی نیستند، بلکه کنش‌هایی حساب‌شده و دفاعی هستند که مستقیماً با شیوه تولیدمثل و مکان زادآوری آن‌ها مرتبط است.
چرا پرندگان حفره‌نشین پرخاشگر می‌شوند؟
وابستگی مطلق به مکان‌های خاص برای آشیانه‌سازی
این مطالعه به رهبری پژوهشگرانی از دانشگاه دوک، دانشگاه ایندیانا، و چند مؤسسه بین‌المللی انجام شده است.
تمرکز آن‌ها بر گروهی به نام پرندگان ثانویه اجباری حفره‌نشین بود؛ یعنی پرندگانی که حتماً باید حفره‌ای از پیش‌ساخته در درخت‌ها، تیرک‌ها یا شکاف‌های سنگی پیدا کنند تا در آن آشیانه بسازند. آن‌ها نه‌تنها نمی‌توانند حفره‌ای ایجاد کنند، بلکه نمی‌توانند هر جایی لانه بسازند.
«آن‌ها نمی‌توانند خودشان حفره را بکنند و نمی‌توانند هر جایی لانه بسازند»، سارا لیپ‌شوتز، استادیار زیست‌شناسی در دانشگاه دوک توضیح می‌دهد. «تنها راه تولیدمثلشان یافتن سوراخی در درخت است.»
رقابت شدید برای مکان‌های محدود
همین امر باعث می‌شود مکان‌های آشیانه‌سازی بسیار ارزشمند شوند – و ارزش جنگیدن داشته باشند. این پرندگان تهدیدها را فقط دفع نمی‌کنند؛ آن‌ها جیغ می‌کشند، بال می‌زنند، شیرجه می‌روند، و حتی نوک می‌زنند تا از دارایی اندک خود دفاع کنند.
آزمایش رفتار دفاعی در میدان
مقایسه بین پرندگان حفره‌نشین و غیرحفره‌نشین
برای بررسی میزان رایج بودن این رفتار، پژوهشگران پنج خانواده پرنده را مورد مطالعه قرار دادند: پرستوها، سینه‌سرخ‌ها، گنجشک‌ها، توکاها و چلچله‌ها. در هر خانواده، دو گونه مقایسه شدند: یکی که در حفره آشیانه می‌سازد و دیگری که این‌گونه نیست.
روش هوشمندانه آزمایش
آن‌ها ماکت‌های واقعی‌نما و صدای ضبط‌شده پرندگان را با استفاده از بلندگوهای بلوتوثی نزدیک لانه‌ها قرار دادند، سپس واکنش پرندگان ساکن را مشاهده کردند.
یافته‌ها: حمله به‌جای واکنش
تفاوت‌ها آشکار بود. بیشتر گونه‌های حفره‌نشین بسیار پرخاشگرتر از خویشاوندان انعطاف‌پذیرتر خود بودند. آن‌ها تنها واکنش نشان نمی‌دادند – بلکه حمله می‌کردند.
«ماده‌ها به‌ویژه واکنش شدیدتری نشان دادند، احتمالاً چون اگر مکان لانه‌شان اشغال می‌شد، بیشتر ضرر می‌کردند»، لیپ‌شوتز می‌گوید. «الگوی رفتاری واقعاً چشمگیری بود.»
پرخاشگری از خانواده نمی‌آید
عامل ژنتیکی یا رفتاری؟
شاید تصور کنید این پرخاشگری رفتاری ارثی است – اما نتایج نشان دادند که استراتژی لانه‌سازی، پیش‌بینی بهتری برای رفتار پرخاشگرانه بود تا تعلق به خانواده‌ای خاص از پرندگان.
دو استثنا: گنجشک‌ها و چلچله‌ها
تنها دو استثنا وجود داشت: گنجشک‌ها معمولاً آرام بودند، در حالی که چلچله‌ها همواره سرسخت و دعوایی ظاهر شدند.
«فشار رقابت، باعث افزایش پرخاشگری شد. این تأثیر برای ماده‌ها بسیار بیشتر بود»، کیمبرلی روس‌وال، فارغ‌التحصیل دانشگاه دوک و پژوهشگر در دانشگاه ایندیانا می‌گوید.
هورمون تستوسترون بی‌تأثیر است
بررسی نقش تستوسترون
معمولاً هورمون‌هایی مانند تستوسترون در رفتار حیوانات نقش دارند. پس تیم پژوهشی بررسی کرد که آیا پرندگان پرخاشگر تستوسترون بیشتری دارند یا نه. به‌طور شگفت‌انگیزی، این‌طور نبود.
ماده‌های حفره‌نشین، دست‌کم از نظر تستوسترون، سطح بالایی از این هورمون نداشتند که بتواند رفتار تهاجمی‌شان را توجیه کند.
سؤالی جدید: نقش ژن‌ها
این مسئله پژوهشگران را به این فرضیه رساند که شاید عامل عمیق‌تری – مانند فعالیت ژنی – پشت این رفتارها باشد.
معمای ژنتیکی پرخاشگری در پرندگان
بررسی بیان ژن‌ها
برای یافتن پاسخ، دانشمندان به بررسی نحوه فعال‌سازی ژن‌ها در گونه‌های مختلف پرداختند. آیا همان ژن‌ها در پرندگان پرخاشگر روشن می‌شوند؟
نتیجه: الگوهای پراکنده
پاسخ مبهم بود. بله، برخی الگوها در نحوه فعال شدن ژن‌ها دیده شد، اما هیچ الگوی مشترک و واضحی وجود نداشت. ژن‌های مرتبط با پرخاشگری بین گونه‌ها متفاوت بودند و هیچ‌یک از «مظنون‌های همیشگی» دیده نشد.
«ما همیشه به دنبال آن گروه معدودی از ژن‌ها هستیم که شناخته‌شده‌اند، و اثرشان روی پرخاشگری در آزمایش‌ها ثابت شده. اما هیچ‌کدام از آن‌ها را پیدا نکردیم»، لیپ‌شوتز می‌گوید.
ژن‌های متفاوت، نتایج مشابه
صدها ژن و ترکیب‌های منحصر‌به‌فرد
به‌جای یافتن یک یا دو ژن اصلی، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که احتمالاً صدها ژن در رفتار پرخاشگری نقش دارند. هر گونه، ترکیب خاص خودش را از این ژن‌ها به کار می‌گیرد.
«شاید صدها ژن درگیر باشند و همه‌شان به‌صورت ظریف با هم کار کنند. این ترکیب‌ها در هر گونه متفاوت هستند، که از دیدگاه تکاملی بسیار جالب است»، لیپ‌شوتز می‌افزاید.
«این نشان می‌دهد که راه‌های مستقلی برای رسیدن به یک نتیجه رفتاری مشترک وجود دارد. همان‌طور که ما در تیم می‌گوییم: راه‌های زیادی برای ساختن یک پرنده پرخاشگر وجود دارد.»
نتیجه‌گیری
رفتار پرخاشگرانه برخی از ماده‌های پرنده، رفتاری ذاتی، حساب‌شده، و استراتژیک است که مستقیماً با زیستگاه محدود آن‌ها در ارتباط است. برخلاف تصور رایج، این پرخاشگری نه از ژن‌های خاص مشخصی می‌آید، نه از هورمون‌های جنسی. بلکه حاصل تعامل پیچیده صدها ژن متفاوت در گونه‌های مختلف است. این یافته‌ها نه‌تنها دیدگاه ما را نسبت به تکامل رفتار در جانوران تغییر می‌دهد، بلکه نشان می‌دهد طبیعت برای رسیدن به یک هدف، از مسیرهای متعددی استفاده می‌کند.
این مطالعه در نشریه Nature Ecology & Evolution منتشر شده است.
