آب دوش تنها کف و صابون را با خود نمی‌برد. هر بار که شامپو را از موهای خود می‌شویید، زنجیره‌ای از مواد شیمیایی بلند وارد فاضلاب می‌شود و از آنجا به رودخانه‌ها می‌رسد؛ جایی که این ترکیبات می‌توانند به بدن جانوران ریز آبزی بچسبند و بر سلامت آن‌ها تأثیر بگذارند.
ترکیبات شیمیایی شامپوها چگونه عمل می‌کنند؟
پلی‌کواترنیوم‌ها؛ عامل نرمی موها
مو به طور طبیعی دارای بار منفی است، به‌ویژه اگر آسیب‌دیده باشد. شرکت‌های تولیدکننده محصولات بهداشتی برای مقابله با این موضوع، پلیمرهایی با بار مثبت به نام پلی‌کواترنیوم به فرمول شامپو اضافه می‌کنند. این مولکول‌های بلند به دور هر تار مو پیچیده می‌شوند و با خنثی کردن الکتریسیته ساکن، مو را صاف و براق می‌کنند.
بازار رو به رشد
زیرمجموعه اصلی این ترکیبات یعنی پلی‌کواترنیوم‌ها بیش از ۲۵ هزار نوع مختلف دارند. این خانواده از مواد شیمیایی در سال ۲۰۲۴ ارزشی حدود ۰٫۱۲ میلیارد دلار دارد و پیش‌بینی می‌شود در دهه آینده به‌طور پیوسته رشد کند.
تأثیر شامپو بر جانوران ریز آبزی
آزمایش بر روی دافنی‌ها
آزمایش‌های صورت‌گرفته در دانشگاه آرهوس به رهبری «هانس سندرسن» نشان می‌دهد که پلیمرهای موجود در شامپو پس از ورود به آب‌های شیرین، به پوسته دافنی‌ها (نوعی سخت‌پوست ریز که با عنوان کک آبی نیز شناخته می‌شوند) می‌چسبند. این اتفاق باعث کاهش سرعت شنا تا نصف مقدار عادی شده و توانایی تغذیه آن‌ها را نیز مختل می‌کند.
«ما نخستین مطالعه‌ای در جهان را انجام دادیم که این موضوع را بررسی می‌کند. این ترکیبات وارد سلول‌های جانور نمی‌شوند، بلکه به سطح خارجی آن می‌چسبند» — هانس سندرسن
عملکرد حرکتی و تغذیه‌ای مختل می‌شود
دافنی‌ها برای حرکت، شاخک‌های خود را به‌طور ریتمیک تکان می‌دهند. وقتی این سطح بیرونی با پلیمر پوشانده می‌شود، حرکت‌شان کندتر شده، و توانایی آن‌ها برای تغذیه نیز کاهش می‌یابد. این موضوع تهدیدی جدی برای زنجیره غذایی آبزیان است.
نقش بار الکتریکی شامپو در افزایش آسیب‌پذیری جانوران
آزمایش بر روی گونه‌های آزمایشگاهی
محققان آزمایش‌هایی بر روی دو گونه استاندارد آزمایشگاهی یعنی Daphnia magna و Ceriodaphnia dubia انجام دادند. آن‌ها از سه نوع پلی‌کواترنیوم با ساختار متفاوت استفاده کردند.
هرچه بار بیشتر، سمیت بیشتر
نتایج نشان داد که حتی غلظت‌های بسیار پایین مانند ۰٫۰۵ میلی‌گرم در لیتر از پلیمرهای دارای بار بالا می‌توانند بسیار سمی باشند. همان مولکول با بار کمتر، ۴۰۰ برابر کم‌خطرتر بود. این یافته‌ها نشان می‌دهد که چگالی بار الکتریکی، نه وزن مولکولی، تعیین‌کننده سطح خطر است.
تأثیر آب طبیعی و تصفیه‌خانه‌ها
آب طبیعی و مواد آلی
مواد آلی محلول در آب مانند اسیدهای هیومیک می‌توانند تا حدی خاصیت چسبندگی پلیمرها را کاهش دهند. با این حال، حتی در این شرایط، آزمایش‌های ۲۱ روزه نشان دادند که تولیدمثل و رشد دافنی‌ها مختل می‌شود.
نقش معکوس تصفیه‌خانه‌ها
تصفیه‌خانه‌های فاضلاب اغلب همین پلیمرهای کاتیونی را به‌عنوان لخته‌ساز استفاده می‌کنند تا ذرات آلاینده را از آب جدا کنند. با این حال، این مواد می‌توانند در لجن یا آب تصفیه‌شده باقی بمانند و در صورتی که میزان تخلیه بیشتر از ظرفیت جذب محیط زیست باشد، به جانوران حساس آسیب وارد کنند.
هشدار نسبت به سیستم‌های ارزیابی ایمنی فعلی
کمبود در مقررات کنونی
در حال حاضر، آژانس‌های اروپایی تنها برای مواد شیمیایی‌ای که وارد سلول می‌شوند هشدار صادر می‌کنند. اما پلیمرهای بزرگ اغلب از این مقررات مستثنا هستند. کمیسیون اروپا در حال بازنگری در قوانین CLP و REACH برای ارزیابی این ترکیبات است.
پیشنهادات پژوهشگران
محققان پیشنهاد می‌کنند:
- از آب طبیعی حاوی کربن آلی برای آزمایش‌ها استفاده شود، نه محیط آزمایشگاهی بسیار تمیز؛
- در ارزیابی خطر زیست‌محیطی، علاوه بر مرگ‌ومیر، تأثیر بر حرکت و تغذیه نیز بررسی شود.
راهکارهایی برای کاهش آسیب شامپوها
کاهش استفاده و انتخاب آگاهانه
برخی راهکارها برای کاهش اثرات مخرب شامپوها بر محیط زیست شامل موارد زیر است:
- استفاده از محصولات دارای برچسب زیست‌محیطی با سمیت پایین برای آبزیان؛
- کاهش مقدار مصرفی؛ به‌طور مثال، یک مقدار به اندازه یک سکه برای موهای متوسط کافی است؛
- اجتناب از استفاده روزانه از نرم‌کننده.
فرمول‌های جایگزین
اگرچه ممکن است این نرم‌کننده‌ها به‌طور کامل از محصولات مصرفی حذف نشوند، اما روش‌هایی برای کاهش آسیب شامل:
- کاهش چگالی بار الکتریکی،
- استفاده از زنجیره‌های جانبی زیست‌تخریب‌پذیر،
- جایگزینی با ترکیبات ایمن‌تر مانند نرم‌کننده‌های آمینویی،
می‌توانند آسیب را به‌طور چشم‌گیری کاهش دهند.
نتیجه‌گیری: تعادل بین بهداشت فردی و سلامت محیط‌زیست
داستان پلیمرهای چسبناک نرم‌کننده مو در واقع هشدار مهمی در زمینه ایمنی پلیمرهاست. اندازه مولکول به‌تنهایی نمی‌تواند مانع از آسیب به حیات وحش شود، اگر بار سطحی آن باعث اختلال در رفتارهایی مانند شنا یا تغذیه شود.
دافنی‌ها با وجود آن‌که در دوش حمام قابل مشاهده نیستند، اما شاخص سلامت کل دریاچه‌ها و رودخانه‌ها هستند. کاهش جمعیت آن‌ها می‌تواند به رشد جلبک‌ها، کاهش شفافیت آب و کاهش منابع غذایی ماهیان منجر شود.
امروزه ابزارهای آزمایشگاهی پیشرفته‌ای برای بررسی هزاران ترکیب نرم‌کننده وجود دارد که امکان ارزیابی چسبندگی آن‌ها به موجودات زنده را فراهم می‌کند. با استفاده از این داده‌ها، سیاست‌گذاران می‌توانند محدودیت‌های عملی وضع کنند و صنایع نیز فرمولاسیون‌های خود را بدون آسیب جانبی بازطراحی کنند.
هر بار شست‌وشوی مو با شامپو، حلقه‌ای از تأثیر را در محیط‌زیست ایجاد می‌کند. اکنون که داده‌ها در دسترس هستند، راه‌حل‌ها نیز قابل اجرا شده‌اند.
این مطالعه در مجله Aquatic Toxicology منتشر شده است.
