از دیرباز انسان‌ها در پی آن بوده‌اند که ورای واقعیت روزمره را ببینند. شمن‌ها از گیاهان استفاده می‌کردند و دانشمندان از علم شیمی کمک می‌گرفتند. اما اکنون فناوری پا به این عرصه گذاشته است. پژوهشگران در میلان نوعی توهم دیجیتال ساخته‌اند که تأثیری شبیه تجربه‌های روان‌گردان دارد، اما بدون استفاده از هیچ‌گونه دارویی. شاید عجیب به نظر برسد، اما کار می‌کند.
پروژه سایبردلیک؛ ترکیب واقعیت مجازی و هوش مصنوعی
این پروژه با نام Cyberdelics شناخته می‌شود و ترکیبی از واقعیت مجازی غوطه‌ورکننده و هوش مصنوعی است که اثرات روان‌گردان‌ها را شبیه‌سازی می‌کند. این تجربه ذهن را فریب می‌دهد تا آزادتر بیندیشد، از زاویه‌ای تازه نگاه کند و حتی آرام‌تر شود.
سرپرستی این پژوهش را پروفسور جوزپه ریوا، مدیر آزمایشگاه فناوری انسانی در دانشگاه کاتولیکا دل ساکرو کوئوره برعهده دارد.
«ما نشان داده‌ایم که واقعیت مجازی می‌تواند برخی از اثرات مثبت مواد روان‌گردان را بازآفرینی کند. از میان این اثرات، افزایش انعطاف‌پذیری شناختی و خلاقیت بیشترین اهمیت را دارد.» — پروفسور ریوا
پژوهشگران هنوز باید بررسی کنند که آیا این اثرات با مواد روان‌گردانی مانند سیلوسایبین یا LSD برابری می‌کند یا خیر، اما شواهد فعلی مسیر امیدبخشی را نشان می‌دهد.
سفر ذهنی در دنیای مجازی
در این آزمایش ۵۰ داوطلب از هدست‌های واقعیت مجازی استفاده کردند و وارد دو تجربه ۱۰ دقیقه‌ای شدند:
- باغ مخفی: یک باغ سه‌بعدی آرام برای ریلکسیشن و آرامش ذهن.
- باغ مخفی با الگوریتم DeepDream: همان باغ، اما با افکت‌های موج‌دار، درخشان و خیال‌انگیز که به لطف هوش مصنوعی همه‌چیز را به رؤیایی زنده تبدیل می‌کرد.
شرکت‌کنندگان گزارش دادند که احساسات و افکارشان به طرز عجیبی تغییر کرده است. نسخه توهم‌زا موجب افزایش خلاقیت و انعطاف ذهنی شد و همچنین اضطراب و ضربان قلب را کاهش داد.
با این حال، تجربه‌ای توصیف شد که همزمان آرامش‌بخش و چالش‌برانگیز بود – ترکیبی از کنجکاوی و تمرکز عمیق بدون استرس.
سایبردلیک و عملکرد مغز
پژوهشگران دریافتند که هنگام مواجهه با تصاویر غیرقابل پیش‌بینی، مغز از الگوهای عادی خود فاصله می‌گیرد. این یافته با نظریه‌ای به نام «مغز آنتروپیک» هم‌خوانی دارد؛ نظریه‌ای که می‌گوید روان‌گردان‌ها با افزایش تصادفی‌بودن فعالیت مغز، ذهن را بازتر و پذیراتر می‌کنند. در این آزمایش، الگوریتم DeepDream اثری مشابه ایجاد کرد، بدون آن‌که شیمی مغز را تغییر دهد.
برای سنجش خلاقیت، شرکت‌کنندگان پس از تجربه دیجیتال در آزمون‌های زبانی شرکت کردند و پاسخ‌های خلاقانه‌تری ارائه دادند. این نتایج با استفاده از مدل یادگیری ماشین BERT تحلیل شد؛ مدلی که تفاوت معنایی بین ایده‌ها را اندازه می‌گیرد. هرچه فاصله میان واژه‌ها بیشتر بود، میزان خلاقیت بالاتر ارزیابی می‌شد.
تمرین احساسی ذهن
از نظر عاطفی نیز یافته‌ها جالب بودند. توهمات دیجیتال باعث درگیری احساسی بیشتر شدند، اما درک آنچه دیده می‌شد دشوارتر بود. این پدیده مشابه تجربه‌های روان‌گردان واقعی است؛ پررنگ، گیج‌کننده و الهام‌بخش.
ضربان قلب و سطح استرس در هر دو تجربه کاهش یافت، اما نسخه توهمی احساسی پیچیده‌تر داشت: ترکیبی از شگفتی، تنش و کنجکاوی. روان‌شناسان این حالت‌ها را «وضعیت‌های ذهنی محوری» می‌نامند؛ دوره‌هایی که ذهن انعطاف‌پذیر می‌شود و می‌تواند دیدگاه خود نسبت به خود و جهان را تغییر دهد.
بازاندیشی در درمان روان‌گردان‌ها
سایبردلیک‌ها می‌توانند در آینده پلی میان درمان و فناوری باشند. مواد روان‌گردانی مانند سیلوسایبین در درمان افسردگی و تروما نتایج مثبتی نشان داده‌اند، اما همچنان محدودیت‌های قانونی دارند. توهمات دیجیتال می‌توانند جایگزینی امن، کنترل‌شده و قابل تکرار برای درمانگران فراهم کنند.
این ایده با نظریه «کدگذاری پیش‌بینانه» نیز همخوان است. مغز همیشه در حال پیش‌بینی آینده بر اساس تجربیات گذشته است. روان‌گردان‌ها – و احتمالاً سایبردلیک‌ها – این پیش‌بینی‌ها را مختل می‌کنند تا ذهن بتواند واقعیت را دوباره ببیند. مدل REBUS این فرایند را «باورهای رهاشده» می‌نامد، جایی که ذهن از قید انتظارات سفت‌وسخت آزاد می‌شود و اطلاعات تازه را جذب می‌کند. در واقعیت مجازی، این اتفاق از طریق تصاویر غیرمنتظره رخ می‌دهد نه تغییرات شیمیایی در مغز.
اندازه‌گیری اثرات پایدار
گام بعدی، آزمایش‌های بالینی است. محققان قصد دارند بررسی کنند که سایبردلیک‌ها چگونه بر افراد دارای اضطراب یا افسردگی تأثیر می‌گذارند. در مطالعات آینده، مدت‌زمان ماندگاری اثرات خلاقیت و آرامش سنجیده خواهد شد و پروتکل‌هایی برای استفاده درمانی طراحی می‌شود.
«هدف ما جایگزینی داروها نیست، بلکه می‌خواهیم با بهره‌گیری از واقعیت مجازی محیطی ایمن برای کاوش در حالات آگاهی تغییر‌یافته و ظرفیت درمانی آن‌ها ایجاد کنیم.» — تیم پژوهش
این تجربه‌ها همچنین می‌توانند جایگزینی دیجیتال برای افرادی باشند که به دنبال مزایای روان‌گردان‌ها هستند، اما تمایلی به استفاده از مواد تفننی یا داروهای شیمیایی ندارند یا به درمان‌های سنتی پاسخ نمی‌دهند.
توهمات دیجیتال؛ درمانی نوین برای ذهن
این پژوهش دریچه‌ای تازه به درون ذهن انسان می‌گشاید. در اینجا کد جایگزین شیمی می‌شود و هدست نقش دروازه‌ای جدید را ایفا می‌کند. کاربران می‌توانند مرزهای ادراک را بیازمایند، تغییرات ذهنی خود را تجربه کنند و سپس با ذهنی آرام و خلاق به زندگی روزمره بازگردند.
سایبردلیک‌ها نشان می‌دهند که آینده کاوش ذهنی شاید دیگر نیازی به بلعیدن چیزی نداشته باشد. کافی است هدست را بر سر بگذارید تا بینش، آرامش و تخیل را همزمان تجربه کنید – آن هم بدون هیچ دارویی.
این مطالعه در نشریه Dialogues in Clinical Neuroscience منتشر شده است.
اگر این مقاله برایتان جالب بود، مقاله مرتبط ما درباره «تأثیر هوش مصنوعی بر روان‌درمانی مدرن» را نیز مطالعه کنید و دیدگاه خود را در بخش نظرات بنویسید.
