یک ویروس رایج که تقریباً در بدن تمام انسانها وجود دارد ممکن است quietly یا بهصورت خاموش شروع به فعالیت کرده و زمینهساز یک بیماری خودایمنی خطرناک شود. این ویروس با نام اپشتین بار (Epstein-Barr Virus) شناخته میشود و بیش از ۹۰ درصد جمعیت جهان را آلوده میکند. پژوهشهای جدید نشان میدهد این ویروس ظاهراً بیخطر میتواند سیستم ایمنی را تحریک کند و در نهایت باعث بروز لوپوس شود.
لوپوس سیستمیک یا SLE یکی از مخربترین انواع بیماریهای خودایمنی است که میلیونها نفر را در سراسر جهان مبتلا کرده و بیشتر در زنان دیده میشود. مطالعه اخیر درباره ارتباط این ویروس و لوپوس از نمونههای بیماران مبتلا به SLE انجام شده است.
ارتباط اپشتین بار و لوپوس؛ چگونه یک ویروس خفته، سیستم ایمنی را فریب میدهد؟
ویروس اپشتین بار از خانواده هرپسویروسها است، گروهی از ویروسها که میتوانند برای همیشه در بدن باقی بمانند. پس از اولین آلودگی، این ویروس وارد سلولهای ایمنی به نام سلولهای B میشود. این سلولها همانهایی هستند که آنتیبادی تولید میکنند. اما این بار، ویروس درون آنها «پنهان» میشود و وارد یک حالت خاموش میگردد.
دکتر ویلیام رابینسون، استاد دانشگاه استنفورد و متخصص بیماریهای خودایمنی، سرپرستی این تحقیق را برعهده داشته است. او سالها بررسی کرده که چگونه سیستم ایمنی انسان در برخی شرایط علیه بدن خودش فعال میشود.
بیشتر مردم در دوران کودکی یا نوجوانی نخستین بار به EBV مبتلا میشوند، معمولاً با یک بیماری خفیف یا حتی بدون علائم قابلتوجه. سپس ویروس در حالت نهفته پنهان میشود تا از دید سیستم ایمنی فرار کند.
همین توانایی پنهانشدن سبب شده EBV یکی از مظنونهای اصلی در ایجاد بیماریهای مزمن ایمنی مانند اماس و اکنون لوپوس باشد. یک مطالعه بزرگ پیشتر نشان داده بود که ابتلا به EBV خطر ابتلا به اماس را بهطور چشمگیری افزایش میدهد.
لوپوس چیست و چگونه بدن را هدف قرار میدهد؟
لوپوس یک بیماری خودایمنی است؛ یعنی سیستم ایمنی بهجای حمله به میکروبها، به بافتهای خود بدن حمله میکند. در این بیماری، بدن آنتیبادیهایی تولید میکند که خود تخریبی هستند و میتوانند اندامهای مختلف را آسیب بزنند:
- پوست
- مفاصل
- کلیهها
- مغز
- قلب
- ریهها
- رگهای خونی
نوع SLE شایعترین و شدیدترین نوع لوپوس است و میتواند چندین اندام را همزمان درگیر کند. به همین دلیل تشخیص آن دشوار و درمان آن پیچیده است.
پژوهشها نشان دادهاند که زنان در سنین باروری و افراد با پسزمینه آسیایی، سیاهپوست، بومی و لاتین، بیشتر در معرض خطر ابتلا هستند. عوامل ژنتیکی، نژادی، دسترسی به خدمات درمانی و استرسهای اجتماعی در این تفاوتها نقش دارند.
ردیابی ویروس داخل سلولهای ایمنی بدن
تیم استنفورد برای اینکه از حدس و گمان فراتر بروند، یک روش نوآورانه طراحی کردند تا بتوانند EBV را درون سلولهای ایمنی افراد مبتلا به SLE ردیابی کنند. آنها از فناوری توالییابی RNA تکسلولی (Single-cell RNA sequencing) استفاده کردند تا فعالیت ژنها در سلولهای آلوده و سالم را مقایسه کنند.
نتایج نشان داد که بیشتر سلولهای آلوده به ویروس EBV در دسته سلولهای B حافظه قرار داشتند؛ سلولهایی که وظیفه دارند یادآور حملات قبلی به بیماریها باشند. اما اتفاق مهمتر این بود که سلولهای آلوده ویژگیهایی شبیه سلولهای ارائهکننده آنتیژن پیدا کرده بودند؛ یعنی سلولهایی که تکههایی از پروتئینها را به سلولهای T نمایش میدهند.
نقشههای دقیق DNA نشان دادند که یک پروتئین ویروسی به نام EBNA2 الگوهای ژنتیکی این سلولها را تغییر داده و رفتار آنها را به سمت فعالیتهای مرتبط با لوپوس سوق میدهد.
وقتی دانشمندان آنتیبادیهای تولید شده توسط این سلولهای آلوده را در آزمایشگاه بررسی کردند، مشاهده کردند که این آنتیبادیها به هسته سلول و مولکولهایی که هدف اشتباه سیستم ایمنی در لوپوس هستند، متصل میشوند. این نشانه مهمی بود که نشان میداد EBV میتواند سلولهای B را دقیقاً به سمتی ببرد که بیماری را فعال کند.
چگونه ویروس آتش خودایمنی را شعلهور میکند؟
در افراد سالم، بدن معمولاً سلولهای B خطرناک را غیر فعال نگه میدارد تا به بافتهای بدن آسیب نزنند. اما طبق یافتههای جدید، EBV میتواند این سلولها را از حالت خاموش خارج و آنها را به سلولهای خود واکنشگر (Autoreactive B-cells) تبدیل کند.
این سلولها سپس سلولهای T کمکی را فعال میکنند؛ سلولهایی که معمولاً برای مقابله با عفونتها فعال میشوند، اما این بار به اشتباه واکنش خودایمنی را هدایت میکنند. این سلسلهواکنش باعث میشود حتی سلولهایی که آلوده به ویروس نیستند نیز وارد چرخه اشتباه خودایمنی شوند.
نتیجه این زنجیره واکنش چیست؟ انتشار گسترده التهاب در بدن و آسیب به اندامهای متعدد، همان چیزی که در SLE مشاهده میشود.
اپشتین بار و آینده درمان لوپوس؛ چه چیزی در انتظار بیماران است؟
اگر EBV واقعاً نقش «سلولهای محرک» را در آغاز لوپوس دارد، این کشف میتواند به درمانهای بسیار هدفمندتر منجر شود. داروهایی که سلولهای B را حذف یا تغییر میدهند، میتوانند برای هدفگیری سلولهای آلوده بازطراحی شوند.
همچنین این تحقیقات EBV را در مرکز توجه پژوهشهای پیشگیری از بیماریهای خودایمنی قرار میدهد. در آینده ممکن است واکسنها یا درمانهای ضدویروسی بتوانند خطر لوپوس و شاید سایر بیماریهای ایمنی را در افراد مستعد کاهش دهند.
این یافتهها اهمیت سرمایهگذاری هدفمند در تحقیقات را نیز نشان میدهد. حمایت مؤسساتی مانند Lupus Research Alliance امکان بررسی این ارتباط پیچیده بین یک ویروس رایج و یکی از چالشبرانگیزترین بیماریهای خودایمنی را فراهم کرده است.
این مطالعه در مجله Science منتشر شده است.
نتیجهگیری؛ ارتباط پنهان ویروس اپشتین بار و بیماری لوپوس
این پژوهش نشان میدهد ویروسی که تقریباً همه انسانها آن را حمل میکنند، میتواند بهطور خاموش سلولهای ایمنی را تغییر دهد و واکنشهای خودایمنی گسترده ایجاد کند. درک این مکانیسمها نهتنها راههای جدیدی برای درمان لوپوس ارائه میدهد بلکه میتواند مسیر پیشگیری از بیماریهای خودایمنی را نیز دگرگون کند.
