پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از گذشته جزئی جدایی‌ناپذیر از «دهکده‌ای» بوده‌اند که برای پرورش کودکان لازم است. اما این روزها، یک عضو جدید به این دهکده اضافه شده است: صفحه‌نمایش‌ها.
از کارتون‌ها و بازی‌های ویدئویی گرفته تا ویدئوهای بی‌پایان یوتیوب، امروزه بسیاری از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هستند که دربارهٔ اینکه چه چیزی «مجاز» است و چه چیزی «نه»، تصمیم‌های فوری می‌گیرند.
اما ماجرا فقط سرگرم نگه داشتن بچه‌ها نیست. تصمیم‌هایی که آن‌ها دربارهٔ زمان استفاده از صفحه‌نمایش می‌گیرند، می‌تواند بر نحوه یادگیری، تفکر و گذران وقت کودکان تأثیر بگذارد. و اهمیت این تصمیم‌ها، بسیار بیشتر از آن چیزی است که بسیاری تصور می‌کنند.
پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از والدین پیروی می‌کنند
امروزه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بیش از هر زمان دیگری در زندگی نوه‌هایشان نقش دارند. بسیاری از آن‌ها هفته‌ای چند بار یا حتی هر روز از نوه‌ها مراقبت می‌کنند. و از آنجا که صفحه‌نمایش‌ها همه‌جا حضور دارند، آن‌ها ناچارند به طور مداوم دربارهٔ استفاده از رسانه‌ها تصمیم‌گیری کنند.
با این حال، اغلب آن‌ها این کار را بدون برنامه انجام نمی‌دهند. بیشتر پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از والدین الگو می‌گیرند و از رویکردی استفاده می‌کنند که پژوهشگران آن را «میانجی‌گری ثانویه» (Secondary Mediation) می‌نامند.
میانجی‌گری ثانویه زمانی است که مراقبان، مانند پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، استفاده کودکان از رسانه‌ها را بر اساس قوانین یا راهبردهایی که دیگران (معمولاً والدین) تعیین کرده‌اند، مدیریت می‌کنند.
پژوهشگران دریافتند که بیشتر پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها سیستم خاص خود را ابداع نمی‌کنند. بلکه معمولاً از دستورالعمل‌هایی که والدین کودک تعیین کرده‌اند پیروی می‌کنند؛ مثلاً محدودیت زمانی برای صفحه‌نمایش، تماشای مشترک برنامه‌ها یا دور نگه داشتن کودک از برخی بازی‌ها یا ویدئوها.
نگاهی دقیق‌تر به یافته‌ها
این پژوهش توسط استادانی از دانشگاه راتگرز (Rutgers University) و دانشگاه بن‌گوریون نگِو (Ben-Gurion University of the Negev) در اسرائیل انجام شد. تیم تحقیقاتی بر روی ۲۶۷ زوج از مادربزرگ‌ها و مادرانِ کودکان ۴ تا ۸ ساله تمرکز داشت.
در این مطالعه، مادربزرگ‌ها از طریق مصاحبه تلفنی پاسخ دادند و مادران به‌صورت آنلاین پرسش‌نامه‌ای را تکمیل کردند.
پژوهشگران استفاده از صفحه‌نمایش را به دو نوع اصلی تقسیم کردند:
- غیرتعاملی: شامل تماشای برنامه‌ها، فیلم‌ها یا ویدئوها، یعنی مواردی که کودک مشارکت فعالی ندارد.
- تعاملی: شامل بازی‌های ویدئویی یا فعالیت‌های آنلاین است که نیازمند کلیک، حرکت یا تصمیم‌گیری کودک است.
نتایج نشان داد پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها بیشتر تمایل دارند هنگام استفاده غیرتعاملی (مثل تماشای تلویزیون) راهنمایی کنند تا هنگام استفاده تعاملی (مثل بازی کردن). به عبارت دیگر، آن‌ها بیشتر دربارهٔ یک برنامه تلویزیونی صحبت می‌کنند تا اینکه در یک بازی شرکت کنند.
رویکردهای متفاوت در خانواده‌های مختلف
با اینکه بسیاری از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از قوانین والدین پیروی می‌کنند، اما همیشه ماجرا به این سادگی نیست.
اینکه مادربزرگی تا چه حد به قوانین پایبند است یا مادری تا چه اندازه از توصیه‌های مادر خود پیروی می‌کند، به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از جمله:
- میزان صمیمیت و نزدیکی میان مادر و مادربزرگ
- اعتماد به‌نفس مادربزرگ در استفاده از فناوری
- میزان زمانی که با نوه می‌گذراند
- سطح تحصیلات او
برخی از مادربزرگ‌ها دقیقاً از قوانین پیروی می‌کنند، در حالی که برخی دیگر رویکردی آرام‌تر دارند و ممکن است در برخی موارد سخت‌گیری کمتری نشان دهند. در بعضی خانواده‌ها نیز صدای مادربزرگ آن‌قدر تأثیرگذار است که حتی بر تدوین قوانین اصلی تأثیر می‌گذارد.
پژوهشی با انگیزه‌ای شخصی
«به‌عنوان یک مادربزرگ، شخصاً مجذوب این پرسش شدم که آیا مادربزرگ‌ها هم در کنترل رسانه‌های کودکان نقش دارند؟ آیا از قوانین والدین پیروی می‌کنند یا تمایل دارند با رویکردی آزادتر نوه‌هایشان را خوشحال کنند؟»
— دافنا لمیش، پژوهشگر
تصمیم‌های کوچک، اثرات ماندگار
کودکان در دنیایی پر از رسانه رشد می‌کنند و نحوه تعامل آن‌ها با صفحه‌نمایش‌ها بر تفکر، احساس و ارتباط‌شان با دیگران تأثیر می‌گذارد.
پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌توانند در کاهش اثرات منفی مانند خشونت، زورگویی، اطلاعات نادرست و کلیشه‌ها نقش داشته باشند. در مقابل، می‌توانند جنبه‌های مثبت رسانه را تقویت کنند؛ مثل یادگیری، خلاقیت و رشد عاطفی.
به گفتهٔ لمیش: «درک نقش پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در مدیریت رسانه‌های کودکان بسیار مهم است، زیرا شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد رسانه می‌تواند تأثیرات عمیقی بر رشد کودکان داشته باشد.»
لزوم گفت‌وگوی والدین و مادربزرگ‌ها
به گفتهٔ نویسندگان این پژوهش، قوانین مربوط به زمان استفاده از صفحه‌نمایش‌ها به‌سادگی از والدین به پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها منتقل نمی‌شود؛ مثل دستور پخت غذا نیست که دقیق تکرار شود. میزان پایبندی به قوانین به روابط خانوادگی، آشنایی با فناوری و مدت زمان تعامل بستگی دارد.
لمیش تأکید می‌کند: «مهم است که والدین و پدربزرگ‌ها دیدگاه‌های مشابهی دربارهٔ استفاده از رسانه‌ها داشته باشند، یکدیگر را تقویت کنند و از ایجاد تعارض درونی پرهیز نمایند.»
او پیشنهاد می‌کند خانواده‌ها گفت‌وگو کنند: «دربارهٔ نقش رسانه در زندگی کودکان صحبت کنید و ارزش‌ها و درک مشترکی ایجاد نمایید که ویژگی‌های کودک، شرایط و محتوای رسانه را در نظر بگیرد.»
همچنین توصیه می‌کند: «در مورد قوانینی که می‌خواهید برای استفاده از رسانه‌ها اعمال کنید به توافق برسید، و همچنین دربارهٔ شرایطی که ممکن است از آن قوانین استثنا قائل شوید، پیشاپیش تصمیم بگیرید.»
نتایج کامل این پژوهش در مجله Journal of Aging Studies منتشر شده است.
جمع‌بندی
نقش پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در دنیای دیجیتال امروز بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد. تصمیم‌های کوچک آن‌ها دربارهٔ رسانه‌ها می‌تواند آیندهٔ دیجیتال کودکان را شکل دهد. بنابراین، گفت‌وگوی صادقانه و برنامه‌ریزی مشترک میان والدین و نسل‌های بزرگ‌تر می‌تواند تفاوتی مثبت و ماندگار در نحوه استفاده از فناوری ایجاد کند.
شما چطور فکر می‌کنید؟ آیا پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها باید در تعیین قوانین رسانه‌ای کودکان نقش بیشتری داشته باشند؟ نظر خود را در بخش دیدگاه‌ها بنویسید یا این مقاله را با دوستانتان به اشتراک بگذارید.
